Το χειρότερο λάθος στην ιστορία του ανθρώπου

Helmut Middendorf, Me, 1981, υδρόχρωμα σε χαρτί, 31,5 x 44 εκ.

ΑΠΟ ΤΙΣ ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Του Χρήστου Λάσκου*

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΝΕΤΑΣ, Η συμβιωτική περιπέτεια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 316

Κάθε ζώο που προικίζεται με κοινωνικά ένστικτα αναπόφευκτα θα αναπτύξει συνείδηση και ηθικά συναισθήματα, στον βαθμό που του το επιτρέπουν οι διανοητικές του ικανότητες…

Κάρολος Δαρβίνος

Δεν ξέρω αν διερμηνεύω σωστά την πρόθεση του συγγραφέα, αλλά, νομίζω, πως ο στόχος του είναι, εν πολλοίς, πολιτικός. Βιώνοντας το χάλι των κοινωνιών μας, θέλει να διαμορφώσει επιχειρήματα υπέρ μιας εξισωτικής, αταξικής θέσμισης των ανθρώπινων πραγμάτων. Σε πολλά σημεία του βιβλίου θα υποστηριχθεί πως «δεν είμαστε τόσο ιδιοτελείς όσο φαίνεται» ή «είμαστε καλύτεροι από ό,τι νομίζουμε».

Να πώς το θέτει ο Μανέτας: “[Η] καθημερινότητα μας παρέχει και περιπτώσεις άδολου (ανιδιοτελούς) αλτρουισμού. Όπως όταν στην θέα ενός άγνωστου και αβοήθητου ανθρώπου που κινδυνεύει έχουμε την άμεση, εσωτερική και αυθόρμητη τάση να προστρέξουμε, έστω κι αν κανείς δεν μας βλέπει. Ερμηνεύεται άραγε βιολογικά ο άδολος αλτρουισμός; Μήπως σχετίζεται με κάποια έμφυτη απέχθεια απέναντι στην ανισότητα, την αδικία και την ατυχία; Αν ναι, πόθεν προέρχεται η απέχθεια αυτή; Τέλος, γιατί ο άδολος αλτρουισμός επιβραβεύεται από την έντονη εσωτερική χαρά που νιώθουμε όταν καταφέρνουμε να προσφέρουμε αποτελεσματική βοήθεια; Οι νευροβιολόγοι μας έδειξαν ότι η αγνή αυτή ικανοποίηση πυροδοτείται από την έκλυση των ορμονών της χαράς στον εγκέφαλο. Ελπίζω ο αναγνώστης να μην θεωρήσει ότι η εμπλοκή της χημείας ευτελίζει αυτό το ευγενικό συναίσθημα. Αντίθετα, ενισχύει την άποψη ότι οι ηθικές αξίες σε ένα κοινωνικό ζώο με τις ικανότητες του ανθρώπου αποτελούν υποχρεωτική βιολογική αναγκαιότητα, χρήζουν ενός συστήματος εσωτερικής ανταμοιβής και έχουν εξελικτικά επιλεγεί για την προσαρμοστική τους αξία» (σελ. 233).

Ο Μανέτας επιχειρεί και καταφέρνει, με συναρπαστικό τρόπο, να αποδείξει -ισχυρή λέξη, αλλά πολύ κοντά στο αποτέλεσμα- πως ο homo economicus της σύγχρονης κυρίαρχης κοινωνικής, δηλαδή, οικονομικής ιδεολογίας είναι ένα πρόσφατο, στην ιστορία του είδους, κατασκευασμένο θεωρητικά τέρας, για το οποίο η ιδιοτέλεια είναι ο μόνος οδηγός του βίου. Του οποίου, για να θυμηθώ τον Μάντεβιλ, «τα ιδιωτικά βίτσια είναι οι δημόσιες αρετές». Που πάει να πει πως το «αόρατο χέρι» κάνει τα πάντα, με πρωτεύουσα την απληστία, αρμονικά!

Παρακολουθώντας την ιστορία των Homo πολύ πίσω στον χρόνο διαπιστώνει, πειστικά, πως για το 95 -99% της πορείας μας υπήρξαμε εξισωτικοί, συνεργατικοί και αντιεξουσιαστές. Και, επομένως, όσο κι αν οι πολύ πρόσφατες ταξικές κοινωνίες -με τη νεολιθική επανάσταση, που ξεκίνησε πριν από μόλις 12500 χρόνια, σταγόνα στον ωκεανό των 2 εκατομμυρίων χρόνων της εξέλιξης των Homo- ενίσχυσαν τα εγωιστικά χαρακτηριστικά του είδους μας «[ε]ίναι εύλογο […] ότι δεν μπορεί μέσα σε αυτό το ισχνό χρονικό διάστημα να έσβησε από το συμπεριφορικό μας υπόστρωμα ό,τι είχε εντυπωθεί με τη βοήθεια της βιολογικής και πολιτισμικής επιλογής κατά τη μακρά εξισωτική και συνεργατική περίοδο» (σελ. 160).

Ο Τζακ Χάρλαν, ένας από τους σημαντικότερους ερευνητές στην ιστορία της εξημέρωσης των φυτών, αναρωτιέται αναφερόμενος στους παλαιολιθικούς κυνηγούς και τροφοσυλλέκτες: “Γιατί καλλιέργησαν; Γιατί αντικατέστησαν τις 20 μόλις ώρες εργασίας εβδομαδιαία με τον συνεχή μόχθο κάτω από τον ήλιο; Γιατί παραιτήθηκαν από τη διασκέδαση του κυνηγιού; Γιατί αποφάσισαν να δουλεύουν σκληρότερα για μια διατροφή υποδεέστερη και περισσότερο αβέβαιη; Γιατί προτίμησαν τον λιμό, τη νοσηρότητα και τον συνωστισμό των πόλεων;”

Αυτό είναι το μείζον ερώτημα, με το οποίο, αξιοποιώντας την Ιστορία, την Προϊστορία και τη Βιολογία, αναμετριέται ο Μανέτας. Ερευνώντας την καταγωγή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, της βιολογικές και κοινωνικές της συνέπειες, καθώς και τις συνέπειες στην ανθρώπινη συμπεριφορά, διατυπώνει την άποψή του για την βιολογική ερμηνεία και την εξελικτική προέλευση του αλτρουισμού, της συνεργασίας και της αλληλοβοήθειας σε βαθμό χωρίς προηγούμενο στο ζωικό βασίλειο.

Το βέβαιο, λοιπόν, είναι πως για τα εκατομμύρια χρόνια της προϊστορίας οι άνθρωποι χαρακτηρίζονταν από ένα τόσο ισχυρό εξισωτικό ήθος, εθιμικά, κυρίως, αναπαραγόμενο, που είναι καίριο να επισημανθεί. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, όταν η κοινωνική θέσμιση, που το παρήγαγε προσέφερε ένα προσδόκιμο ζωής, το οποίο η ανθρωπότητα κατέκτησε εκ νέου μόνο στις αρχές του εικοστού αιώνα.

Η γλαφυρή περιγραφή του βιβλίου αναφορικά με τη διανομή της ομαδικά συλλεγόμενης τροφής στους Αφρικανούς Kung μιλάει από μόνη της: «Δεν υπάρχει αμφιβολία για το ποιος εκείνη τη μέρα είχε την εύνοια της τύχης. Είναι αυτός που κουβαλά το θήραμα και το αποθέτει στην εστία […] και επειδή οι κυνηγοί απεχθάνονται τον καυχησιάρη, ο τυχερός της ημέρας φροντίζει να συνοδεύσει την προσφορά με μια τυποποιημένη επίδειξη σεμνότητας […] Στα επιφωνήματα χαράς της ομάδας για τον μεζέ απαντά κάπως έτσι: “Το μόνο που κατάφερα σήμερα είναι αυτό το ψοφίμι” […] Αν παρασυρθεί και κατά κάποιον τρόπο κομπάσει, πέφτει στη δυσμένεια της ομάδας, που εκφράζεται με αποδοκιμασίες […] Προκειμένου, επιπλέον, να αποκλειστεί η κακή συνήθεια της εύνοιας προς την οικογένεια ή τους κολλητούς του, ο τυχερός ή επιδέξιος κυνηγός δεν έχει το δικαίωμα ή την ικανοποίηση [ο ίδιος] να μοιράσει το θήραμα […] Οι κοινωνίες αυτές είναι αυστηρά εξισωτικές και το προσωπικό επίτευγμα δεν δίνει ευκαιρίες σε κανένα να αποκτήσει πολιτική ισχύ» (σελ. 63).

Η ιστορία και η βιολογία του «χειρότερου λάθους του ανθρώπου» μπορεί να γίνει ισχυρό επιχείρημα για τον αγώνα των εργατικών τάξεων. Μεγάλη υπόθεση. Ο Μανέτας, όπως έχει δείξει και στα προηγούμενα βιβλία του, είναι σπουδαίος γραφιάς. Το βιβλίο, λοιπόν, εκτός από ωφέλιμο είναι και εξαιρετικά απολαυστικό. Οι άνθρωποι έχουμε μάθει από πολύ παλιά -όταν ακούγαμε ιστορίες κάτω από τα αστέρια- να αγαπούμε τις αφηγήσεις. Εδώ έχουμε μια μοναδική περίπτωση αφήγησης, που αφορά τους πάντες. Είναι κρίμα που δεν θα το διαβάσουν, ιδίως οι πολλοί, από τις κατώτερες τάξεις, που κατεξοχήν γι’ αυτούς μιλά.

*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός