Έτοιμοι για το μέλλον;

(Πτυχές της συνθετικής βιολογίας)

 

Της Σύλβας Χαραλάμπους*

 

AMY WEBB - ANDREW HESSEL, Η Μηχανή της Γένεσης: Ξαναγράφοντας τη ζωή στην εποχή της συνθετικής βιολογίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 333

 
Με την έναρξη του 21oυ αιώνα, η διεπιστημονική προσέγγιση της έρευνας στις επιστήμες της ζωής και η αύξηση της εμπορευματοποίησης των προϊόντων της, οδήγησαν στην ανάπτυξη ενός νέου πεδίου της βιοτεχνολογίας, τη συνθετική βιολογία. Ένα πεδίο που αποτελεί έναν από τους ανταγωνιστικότερους στόχους της νέας βιοοικονομίας. Η συνθετική βιολογία υπόσχεται να ανακαλύψει πώς δημιουργείται η ζωή, αλλά και πώς μπορεί να αναδημιουργηθεί. Για το λόγο αυτό διεισδύει στα άδυτα του κυττάρου, τη μονάδα της ζωής, αποκαλύπτοντας όχι τις δομές και τις λειτουργίες του που είναι πλέον γνωστές, αλλά τις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις των δικτύων που δημιουργούν τη ζωή. Με τη χρήση της βιοπληροφορικής, της τεχνητής νοημοσύνης, της οργανοειδικής νοημοσύνης, των κβαντικών υπολογιστών και της υπολογιστικής βιολογίας, αναδύονται προϋποθέσεις για ρηξικέλευθες εφαρμογές, που θα προκαλέσουν κοινωνικούς μετασχηματισμούς και σημαντικές επιπτώσεις στην καθημερινότητα και στην εξέλιξη της ζωής μας. Για να υλοποιηθούν όμως αυτές οι εφαρμογές και για να αποφευχθούν οι πιθανές παρενέργειές τους, απαιτούνται η συναίνεση και η συμπόρευση της κοινωνίας. Για το σκοπό αυτό, συνάπτονται διεθνείς διεπιστημονικές συνεργασίες και επενδυτικές πράξεις υψηλού ρίσκου, ενώ παράλληλα θεσπίζονται ηθικές, νομικές και ρυθμιστικές αρχές. Η ρητορική που χρησιμοποιείται, περιλαμβάνει διαβεβαιώσεις για γρήγορη αντιμετώπιση, σημαντικών υπαρκτών προβλημάτων και υποσχέσεις για έναν κόσμο πιο ισότιμο και πιο δημοκρατικό. Τα όρια της ουτοπίας και της πραγματικότητας, τα όρια των προσδοκιών και των απογοητεύσεων για μια ακόμα φορά μέλλει να δοκιμασθούν.
Αυτή ακριβώς η θεματολογία αναπτύσσεται στο παρόν βιβλίο από τους συγγραφείς, Αmy Webb Αμερικανίδα δημοσιογράφο, καθηγήτρια στη Σχολή Επιχειρήσεων Stern του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και μέλος πολλών οργανισμών, και Andrew Hessel, Καναδό ερευνητή γενετιστή και επιχειρηματία, συνιδρυτή της νεοφυούς εταιρίας Human Genomics. Οι δύο επιστήμονες διερευνούν εάν η συνθετική βιολογία μπορεί, και σε ποιο βαθμό πρέπει να ελέγξει τις συνιστώσες «προγραμματισμό» και «επιλογή» στη διαμόρφωση της ζωής, περιορίζοντας τον παράγοντα της «τύχης». Οραματίζονται εφαρμογές και εξελίξεις της συνθετικής βιολογίας, αλλά και σαρωτικές αλλαγές που θα επέλθουν, και θα μετασχηματίσουν τον τρόπο ζωής και επιβίωσής μας στον πλανήτη. Αναδεικνύουν την αναγκαιότητα της επαγρύπνησης της κοινωνίας σε «διλήμματα διπλής χρήσης των νέων καινοτομιών» ώστε να ελαχιστοποιηθούν πιθανές παρεκκλίσεις των εφαρμογών του κλάδου, ενώ καταθέτουν ενδιαφέρουσες προτάσεις για τον τρόπο αντιμετώπισής τους.
Τα δεκαπέντε κεφάλαια του παρόντος βιβλίου, χωρίζονται σε τέσσερα μέρη. Οι συγγραφείς, εξιστορούν κατακτήσεις της βιοτεχνολογίας και διατυπώνουν τις απόψεις τους για τις επερχόμενες εφαρμογές της συνθετικής βιολογίας, με τρόπο που κλονίζει ακόμα και τη μη αυστηρά συντηρητική σκέψη. Υποστηρίζουν ότι, οι εφαρμογές αυτές δύνανται να αντιμετωπίσουν μεγάλου εύρους παγκόσμιες απειλές. Στο πρώτο μέρος, αφηγούνται παραδειγματικές ιστορίες για να τονίσουν τις σημαντικές αλλαγές που επέφεραν ή θα επιφέρουν υψηλής αξίας προϊόντα και εφαρμογές της βιοτεχνολογίας και της συνθετικής βιολογίας. Ιστορίες όπως της ινσουλίνης, φαρμάκου για το διαβήτη, της αρτεμισίνης, φαρμάκου για την ελονοσία, του μεγάλης επενδυτικής αξίας παγκόσμιου προγράμματος αλληλούχησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, καθώς και διαφόρων βιοϋλικών, βιοκαυσίμων, εξατομικευμένων φαρμάκων, εμβολίων νέας γενιάς, συνθετικών ιών-φορέων για την καταπολέμηση του καρκίνου, και τροποποιημένων κυττάρων που θα λειτουργούν ως ρομποτικές μηχανές σε μικροκλίμακα. Εξηγούν όμως, ότι για να εξελιχθεί η συνθετική βιολογία και να εκμεταλλευτούμε προς όφελος τις εφαρμογές της, είναι απαραίτητη η επιστημονική διερεύνηση των σύνθετων λειτουργιών των δικτύων του κυττάρου. Για το λόγο αυτό, απαιτείται αρχικά μια μηχανιστική προσομοίωση του κυττάρου, δηλαδή μια κατασκευή που να ενσωματώνει εκλεπτυσμένες μηχανές που να μεταδίδουν πληροφορίες. Προς αυτή την κατεύθυνση, έχουν αναπτυχθεί τυποποιημένα εργαλεία, όπως βιοτούβλα, βιολογικές οντότητες, και DNA ως επανεγγράψιμος φορέας αποθήκευσης δεδομένων, τα οποία συνδυάζονται με τεχνητή νοημοσύνη. Παρόλα αυτά, τονίζουν ότι ακόμα και με τη χρήση της μηχανικής μάθησης της τεχνητής νοημοσύνης, είναι εξαιρετικά δύσκολο να προβλεφθεί η συμπεριφορά του κυττάρου λόγω της πολυπλοκότητας και της μεταβλητότητας της βιολογίας του. «Η συνθετική βιολογία, αν και βασίζεται στη σύγχρονη τεχνολογία, είναι θεμελιωδώς διαφορετική, είναι μια τεχνολογία φτιαγμένη από βιολογία».
Στο δεύτερο μέρος αυτού του βιβλίου, θίγονται θέματα βιοικονομίας, νέες ρηξικέλευθες τεχνικές της βιοτεχνολογίας που καθιερώθηκαν, όπως η τεχνική CRISPR και αποτυπώνονται εννέα ενδεχόμενοι κίνδυνοι από εφαρμογές της συνθετικής βιολογίας. Επιπλέον, περιγράφεται η περιπετειώδης ιστορία του «χρυσού ρυζιού», ενός βιοτεχνολογικού προϊόντος που δημιουργήθηκε για να επιλύσει ένα επισιτιστικό πρόβλημα για διάφορους πληθυσμούς, την έλλειψη της βιταμίνης Α. Σχολιάζονται οι αντιδράσεις που δημιουργούνται, ο ρόλος των ακτιβιστικών οργανώσεων, οι θεωρίες συνωμοσίας που έχουν αναδυθεί, καθώς και η σύνδεση της έρευνας, των ρυθμιστικών μηχανισμών και των κυβερνητικών αποφάσεων για επενδύσεις στη συνθετική βιολογία. Από το εύρος των ήδη υπαρχουσών ή υπό ανάπτυξη καινοτομιών της συνθετικής βιολογίας, διαφαίνεται ότι σύντομα θα καταστεί μια τεχνολογία γενικής χρήσης.
Στο τρίτο μέρος οι συγγραφείς, αφηγούμενοι ευφάνταστα επινοημένα σενάρια, τύπου επιστημονικής φαντασίας, θέτουν ερωτήματα και αναδεικνύουν τολμηρές εκδοχές του μέλλοντος. Θα γεννιούνται πλέον παιδιά κατά παραγγελία οδηγώντας σε γενετικό διαχωρισμό την κοινωνία; Αν καταργηθεί η γήρανση, πώς θα αντιδράσουν οι νέες γενιές στους «γέροντες-νέους» που θα αρνούνται να δώσουν χώρο για εργασία στους νέους; Ποιες θα είναι οι νέες «τοπ» γαστρονομικές προτάσεις σε εστιατόρια με σερβιτόρους ρομπότ για το καλύτερο φαγητό από καλλιεργημένα κύτταρα; Πώς θα ζούμε υπογείως λόγω της κλιματικής αλλαγής αντί στην επιφάνεια; Πώς θα αντιμετωπίζεται η γραφειοκρατία του κυβερνοχώρου, το βιοχακάρισμα, οι νέες κυβερνοβιολογικές επιθέσεις;
Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, διατυπώνονται προτάσεις ώστε η μηχανή της γένεσης να οδηγηθεί προς τη θετική κατεύθυνση και η ανθρωπότητα να βιώσει  ένα καλύτερο μέλλον. Θα ενισχυθεί άραγε η κοινωνική συνοχή ή θα μεγεθυνθούν οι ανισότητες; Οι συγγραφείς επισημαίνουν: «απαιτείται εκπαίδευση, ενημέρωση και μέτρα ασφάλειας, πάντα με σεβασμό στα κεκτημένα του οικολογικού κινήματος και τις διαχρονικές πολιτισμικές και ηθικές αξίες! Μας αφορά όλους».
Το βιβλίο αυτό αποτελεί μέρος του παρόντος και προοίμιο του μέλλοντος για την συνεξέλιξη της συνθετικής βιολογίας και της κοινωνίας, καθώς κάποιες εφαρμογές της έχουν ήδη υλοποιηθεί, ενώ άλλες εξελίσσονται. Πρόκειται για ένα δοκίμιο που απευθύνεται στο ευρύ κοινό, αλλά και σε επιστήμονες κάθε βαθμίδας, καθώς θα μπορούσε να αποτελέσει εξαιρετικό εκπαιδευτικό εργαλείο που προσεγγίζει θέματα τεχνοεπιστήμης, που άπτονται της υγείας, του επισιτισμού, της βιομηχανίας, της επιχειρηματικότητας, της πολιτικής διαχείρισης καινοτομιών, κά. Οι πληροφορίες που παρέχει μπορεί να πυροδοτήσουν αναλύσεις, αντιπαραθέσεις, διαλεκτικές συζητήσεις και προτάσεις. Έγκειται στον αναγνώστη/στρια να αξιολογήσει την επιχειρηματολογία, τον τρόπο της αφήγησης και τις προτεινόμενες λύσεις. Η ανάγνωσή του είναι μια πρόκληση για ενημέρωση και αφύπνιση, ώστε το κοινό να μπορεί να αντιμετωπίσει κριτικά τα κρίσιμα διλλήματα που έρχονται. Όπως διατείνονται οι συγγραφείς, η εποχή του ψηφιακού μετασχηματισμού, μας έχει φέρει στο κατώφλι μιας συγκλονιστικής νέας βιομηχανικής επανάστασης.
«Επιβιβαστείτε» λοιπόν στο όχημα του βιοτεχνολογικού και κοινωνικού γίγνεσθαι του σήμερα, για να αντιμετωπίσετε την πραγματικότητα του αύριο.
 

*Η Σύλβα Χαραλάμπους είναι βιολόγος, τ. Διευθύντρια Ερευνών στο Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ

Αλέκος Κυραρίνης, «Έφιππος άγγελος», 2024, ακρυλικό σε ξύλο, 20 x 16 εκ., Συλλογή ΕΒΕ