Η καλή λογοτεχνία

Άποψη της έκθεσης του Νίκου Καναρέλη Τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται όταν ο χρόνος στέκεται ακίνητος στην γκαλερί Μπαταγιάννη

Της Ανθούλας Δανιήλ*

 

ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ ΜΠΑΛΖΑΚ, Αντίο, Μετάφραση Έφη Κορομηλά, Εκδόσεις Ερατώ, σελ. 176

 
Η ιστορία μέσα και πίσω από την ιστορία. Δεν είναι τυχαία η επανάληψη της λέξης, εφόσον η μία βρίσκεται με την άλλη σε στενή αλληλουχία. Η πρώτη, η μεγαλύτερη, είναι η μάχη που εκτυλίχτηκε στον ποταμό Μπερεζίνα, μια μάχη διάσημη όσο και η άλλη στο Μποροντίνο. Εκεί, στο πέρασμα του ποταμού, οι στρατηγοί Νεΰ και Μυρά, της μεγάλης στρατιάς του Ναπολέοντα, της Grande Armée, όπως αποκλήθηκε, έπαθαν μεγάλη ήττα. 20.000 Γάλλοι στρατιώτες, παγωμένοι και πεινασμένοι, σκοτώθηκαν προσπαθώντας να περάσουν τον ποταμό. Ρωσία, 25-29 Νοεμβρίου 1812.
Το μεγάλο έπος εκτυλίσσεται στο έργο Πόλεμος και Ειρήνη (1865) του Λέοντος Τολστόι και το μουσικό κομψοτέχνημα «Εισαγωγή 1812», που συνέθεσε ο Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι το 1882, έγινε για να τιμηθούν τα 70 χρόνια από την νίκη των Ρώσων επί του Ναπολέοντα.
Στο πέρασμα του ποταμού Μπερεζίνα, ανάμεσα στους παγωμένους στρατιώτες βρίσκεται και ο ήρωας του βιβλίου. Όμως μια άλλη ιστορία εκτυλίσσεται όχι στο πεδίο της μάχης, αλλά στο μυαλό του Μπαλζάκ και αφορά τη συγκέντρωση υλικού, το οποίο ποικιλοτρόπως κυκλοφορεί σε άλλα βιβλία και οι ήρωες μεταπλάθονται και μεταποιούνται σε δικούς του, αποτελώντας παραλλαγή ή άλλη εκδοχή, όπως την απαιτεί η ιδιοφυΐα του μεγάλου Γάλλου συγγραφέα, που αποσκοπεί να αναδείξει με τον δικό του τρόπο τις ιδέες του μέσα από το Αντίο, Adieu. Εν ολίγοις, ο Μπαλζάκ διάβασε πάρα πολύ καλά την ιστορία του Ναπολέοντα και της Μεγάλης Στρατιάς, αλλά και πλήθος βιβλία, επιστημονικά και λογοτεχνικά, για να παρατηρήσει συμπεριφορές και να αξιοποιήσει επιστημονικά συμπεράσματα της εποχής του για την απόδοση των χαρακτήρων του βιβλίου του.
Το Αντίο, λοιπόν, παίρνει τον τίτλο του από τον τελευταίο χαιρετισμό που στέλνει η ηρωίδα, η Στεφανί, στον αγαπημένο της που βρίσκεται στην άλλη όχθη του ποταμού. Η Στεφανί, κόμισσα ντε Βαντιέρ, είχε ακολουθήσει στην εκστρατεία τον ηλικιωμένο σύζυγό της και εκεί γνώρισε τον Φιλίπ. Ο σύζυγος πέθανε, ο Φιλίπ αιχμαλωτίστηκε, ενώ εκείνη τον αποχαιρετούσε από τη γέφυρα του ποταμού, με ένα πικρό αντίο. Μετά από πολλές περιπέτειες, η Στεφανί κατάφερε να γυρίσει στην Γαλλία, αλλά είναι πλέον τρελή, δεν θυμάται τίποτα και λέει μόνο Αντίο. Ο αγαπημένος της, Φιλίπ ντε Σουσύ, αφού ελευθερώθηκε μετά από οχτώ χρόνια, επιστρέφει και ψάχνει να την βρει. Κάποια μέρα που έχει βγει για κυνήγι, την βλέπει σε έναν εγκαταλελειμμένο πύργο, και οι ελπίδες του αναπτερώνονται: «Η ευτυχία θα μας χαμογελάσει, αλλιώς δεν υπάρχει Θεία Πρόνοια…».
Εκείνη όμως δεν τον θυμάται. Γιατί το ευγενές και λεπτεπίλεπτο πλάσμα που ήταν κάποτε η Στεφανί μοιάζει πιο πολύ με αγρίμι της ζούγκλας, αχτένιστο και ατημέλητο, κρεμιέται από τα κλαδιά των δέντρων, κυλιέται στο χορτάρι, φοβάται τους ανθρώπους, δεν μιλά και αντιδρά θετικά μόνο σε κομματάκια ζάχαρης που της δίνει ο προστάτης της, όπως δίνουν οι θηριοδαμαστές στα ζώα του τσίρκου. Έτσι, με μικρά γλυκάκια ο Φιλίπ, θα καταφέρει να γίνει φίλος με το «θηρίο». Για να την επαναφέρει, σκέφτηκε να στήσει μια παράσταση∙ να κάνει αναπαράσταση της σκηνής του αποχωρισμού τους στον ποταμό Μπερεζίνα, όταν εκείνη του φώναζε Αντίο.
Η παράσταση πετυχαίνει τον στόχο της. Η μνήμη επανέρχεται και η Στεφανί αναγνωρίζει τον αγαπημένο της. «Ω! Είναι ο Φιλίπ, είπε» και έτρεξε στην αγκαλιά του, κλαίγοντας με αναφιλητά, αλλά αμέσως μετά «κοκάλωσε σαν να την είχε χτυπήσει κεραυνός, και είπε με έναν αδύναμο ήχο φωνής: «Αντίο, Φιλιπ. Σ’ αγαπώ, αντίο!», και πέθανε.
Η επιστήμη έκανε το πείραμά της, αλλά δεν υπολόγισε τις συνέπειες… Η ψυχολογία θα δώσει κάτω από δήθεν αδιάφορες περιγραφές τις δικές της ερμηνείες πάνω στο φαινόμενο του Amour fou, και θα μας θυμίσει πόσο εύθραυστο είναι το λούστρο του πολιτισμού πάνω στο αγρίμι που έγινε άνθρωπος. Για κείνην ο πολιτισμός έχει σταματήσει στη λέξη Αντίο και το ένστικτό της έχει επιστρέψει στο ζώο από το οποίο ξεκίνησε αιώνες πριν, πριν η εξέλιξη των ειδών την μετατρέψει στον άνθρωπο που γνωρίζουμε.
Ο Φιλίπ θα ζήσει δέκα χρόνια ακόμα, θα δείχνει κοσμικός και χαρούμενος, αλλά στο τέλος θα φυτέψει μια σφαίρα στο κεφάλι του. Έτσι, στα θύματα εκείνου του χαμού, στον ποταμό Μπερεζίνα, προστίθενται ακόμα δύο, αφού βασανίστηκαν άλλα οχτώ χρόνια η Στεφανί, και δεκαοχτώ ο Φιλίπ.
Το Αντίο φαίνεται σαν μιας παλιάς κοπής ερωτική ιστορία. Όμως, μεταξύ άλλων είναι μελέτη πάνω στη δύναμη της σκέψης που μπορεί να ανατρέψει καταστάσεις και να σκοτώσει ακόμα, γι’ αυτό εντάσσεται στις φιλοσοφικές μελέτες της Ανθρώπινης Κωμωδίας που έκανε τον Μπαλζάκ αθάνατο.
Στις 18 Αυγούστου 1850, ο Μπαλζακ, σχεδόν τυφλός, έλαβε τη θεία Κοινωνία. Ο Ουγκώ τον επισκέφθηκε, αλλά εκείνος δεν επικοινωνούσε πια. Πέθανε στις έντεκα και μισή, θάφτηκε στο Περ Λασέζ. Το φέρετρο σήκωσαν ο Ουγκώ, ο Μπωντλέρ, ο Σαιντ Μπεβ και ο υπουργός Εσωτερικών. Τον επικήδειο εκφώνησε ο Ουγκώ.
Οι εκδόσεις ΕΡΑΤΏ, με την επανακυκλοφορία της νουβέλας, με πλούσιο Επίμετρο της Μοίζ Λε Γιαουάνκ και σύγχρονη μετάφραση της Έφης Κορομηλά, δείχνουν, 200 χρόνια μετά, πώς γράφεται η καλή, η αθάνατη, λογοτεχνία.
 
 *Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ φιλολογίας