Ο κόσμος ο μικρός ο μέγας

Γιώργος Χατζημιχάλης, Νοσοκομείο, 2004-2005, εγκατάσταση μεταβλητών διαστάσεων, λεπτομέρεια από το εσωτερικό του κτιρίου, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ)

Από τις φυσικομαθηματικές επιστήμες

Του Χρήστου Λάσκου*

 

RICHARD DAWKINS, Η μαγεία της πραγματικότητας, εκδόσεις Τραυλός, σελ. 278 (εικονογράφηση: Dave McKean, μετάφραση: Νίκος Αποστολόπουλος)

 

Καμιά μαρτυρία δεν επαρκεί για να εξακριβωθεί η ύπαρξη θαύματος, εκτός αν η μαρτυρία είναι τέτοια ώστε η  διάψευσή της να αποτελεί ακόμη μεγαλύτερο θαύμα.

Ντέιβιντ Χιουμ

Είναι διαδεδομένη η ιδέα πως η επιστήμη είναι μια δραστηριότητα τεχνική και στεγνή. Μαθηματικοί τύποι, μονόχνωτα σύμβολα, αυστηροί συλλογισμοί γεμίζουν σελίδες, αδιάφορων για την «ψυχή», προτάσεων και παραγράφων. Παραλλάσσοντας λίγο τη διατύπωση του Γκέτε, θα λέγαμε πως είναι «γκρίζα η επιστήμη, αλλά πάντοτε πράσινο το δέντρο της ζωής». Η, με τα λόγια του Μπλεζ Πασκάλ, «η καρδιά έχει τους λόγους της, που η λογική δεν ξέρει».

Το ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι πως και ο Γκέτε και, ιδίως, ο Πασκάλ υπήρξαν εξαιρετικοί επιστήμονες. Τα νεότερα μαθηματικά χρωστούν στο δεύτερο ένα μεγάλο μέρος του πλούτου τους. Τι συμβαίνει, λοιπόν; Αν έτσι μιλούν επιστήμονες τέτοιου μεγέθους, πώς να μην πάρεις σοβαρά τα λόγια τους; Ή, από την άλλη, πώς είναι δυνατό να μην προβληματιστείς με την προσέγγιση του Charles Percy Snow σχετικά με τις «Δύο Κουλτούρες», την θετική και την ανθρωπιστική. Χρησιμοποιώ σκόπιμα άλλες λέξεις από αυτές του Σνόου, χωρίς, νομίζω, να προδίδω την προβληματική του, για να σημειώσω ότι η ίδια η λογοθετική πρακτική, που αξιοποιείται στη συζήτηση, είναι ναρκοθετημένη. Θέλω να πω, δηλαδή, ότι η χρήση της λέξης «θετική» είναι προβληματική στο μέτρο που δεν μπορώ να διακρίνω απέναντί της κάποια «αρνητική» πνευματική δραστηριότητα. Ούτε, όμως, και μπορώ να σκεφτώ πως απέναντι στα «γράμματα», στη λογοτεχνία και την τέχνη ευρύτερα, στέκεται κάτι, που δεν είναι και πολύ «ανθρώπινο». Κάτι κρύο κι άψυχο. 

Η ιδέα ότι η ποίηση δεν χωράει σε τηλεσκόπια ή σε μικροσκόπια, πολύ περισσότερο σε μαθηματικές καλικαντζούρες, είναι, κατά τη γνώμη μου, εσφαλμένη. Κι αυτό που κάνει τον Πασκάλ να λέει αυτά που λέει δεν είναι κάποια επιστημολογική αναζήτηση, αλλά η αγωνία μπροστά στην ύπαρξη, το βίωμά της, μια φιλοσοφικά  πολύ ενδιαφέρουσα αναζήτηση νοήματος. Που δεν μειώνει, ωστόσο, καθόλου τη χαρά και την εσωτερική ικανοποίηση, που προσφέρει η επαφή με την επιστήμη. Η οποία, επίσης, μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά, όχι στην αναζήτηση, ίσως, σίγουρα, όμως, στην απόδοση νοήματος.

Ο Ρίτσαρντ Ντώκινς, με την Μαγεία της πραγματικότητας, το κάνει φανερό. Μας ταξιδεύει στις επιστημονικές ηπείρους, αλλά και στις επιμέρους επικράτειες, με ένα μοναδικό τρόπο. Περιηγείται στη βιολογία -που είναι η δική του πειθαρχία- και στη φυσική, με όλα τα ενδιάμεσα: χημεία, γεωλογία, αστρονομία, κοσμολογία… Αλλά και σε «διαπλεκόμενες» περιοχές, όπως η αστροβιολογία και η αναζήτηση ζωής έξω από τη Γη.

Τα ερωτήματα που διεξέρχεται, όπως παρουσιάζονται στους τίτλους των κεφαλαίων, είναι:

Τι είναι η πραγματικότητα; Τι είναι η μαγεία;

Ποιος ήταν ο πρώτος άνθρωπος; Γιατί υπάρχουν τόσα διαφορετικά είδη ζώων;

Από τι είναι φτιαγμένα τα πράγματα; Γιατί υπάρχει ημέρα και νύχτα;

Τι είναι ο Ήλιος; Τι είναι το ουράνιο τόξο; Τι είναι ο σεισμός;

Πότε και πώς άρχισαν όλα; Είμαστε μόνοι στο Σύμπαν;

Γιατί συμβαίνουν κακά πράγματα; Τι είναι το Θαύμα;

Η μέθοδος έκθεσης, που ακολουθεί σταθερά, είναι να παρουσιάζει αρχικά τους αρχέγονους μύθους, που επιχειρούσαν να απαντήσουν στα σχετικά ερωτήματα και, στη συνέχεια, να δίνει τη σύγχρονη επιστημονική ερμηνεία.

Ας δούμε το ερώτημα σχετικά με το πότε και πώς άρχισαν όλα στο Σύμπαν ή για το Σύμπαν. Είμαστε, νομίζω, εξοικειωμένοι με την αρχαιοελληνική μυθολογία σχετικά με τη Θεογονία και τη Κοσμογονία και, ακόμα περισσότερο, με την παλαιοδιαθηκική μυθολογία για τη δημιουργία του Κόσμου εκ του μηδενός, σύμφωνα με το θέλημα του μοναδικού Θεού. Είναι εντυπωσιακό πόσο όλες οι σχετικές μυθολογίες μοιάζουν μεταξύ τους, έστω κι αν λένε, πολλές φορές, διαφορετικά την ιστορία.

Για τους Μποσόνγκο από το Κογκό, «[π]ριν γεννηθεί ο Κόσμος, δεν υπήρχε στεριά. Παντού έβλεπες υγρό σκοτάδι, όμως υπήρχε κάτι πολύ σημαντικό: ο θεός Μπούμπα. Ο Μπούμπα είχε στομαχόπονο -βόγκηξε και ξέρασε τον Ήλιο. Έπεσε παντού άπλετο φως, το σκοτάδι διαλύθηκε και η θερμότητα στέγνωσε λίγες από τις θάλασσες, αφήνοντας στην θέση τους κομμάτια ξηράς. Ωστόσο, ο στομαχόπονος του Μπούμπα δεν καταλάγιασε. Βόγκηξε ξανά και ξέρασε τη Σελήνη, τα άστρα, τα ζώα, τους ανθρώπους» (σελ. 161).

Να θυμηθούμε τις πρώτες προτάσεις από τη Γένεση; «Η δε γη ήτο άμορφος και έρημος· και σκότος επί του προσώπου της αβύσσου. Και πνεύμα Θεού εφέρετο επί της επιφανείας των υδάτων. Και είπεν ο Θεός, Γεννηθήτω φως· και έγινε φως· και είδεν ο Θεός το φως ότι ήτο καλόν· και διεχώρισεν ο Θεός το φως από του σκότους».

Ισχυρίζομαι, λοιπόν, πως η σύγχρονη κοσμολογία αφηγείται μια πολύ ποιητικότερη ιστορία. Όπου ο Κόσμος προκύπτει από το κενό, το οποίο, όμως, δεν συμπίπτει με το μηδέν. Όπου μια Μεγάλη Έκρηξη, πριν καν υπάρξει χώρος και χρόνος, δίνει την εκκίνηση σε μια εξελικτική διαδικασία διαρκούς εκτύλιξης όλων των όμορφων πραγμάτων, που βλέπουμε γύρω μας. Ίσως, μάλιστα, αυτή να είναι μια από τις άπειρες Μεγάλες Εκρήξεις που φτιάχνουν διαρκώς καινούργιους Κόσμους στο πλαίσιο ενός Πολυσύμπαντος απείρων διαστάσεων -ό,τι κι αν σημαίνει διάσταση σε αυτήν την συνάφεια.

Η μουσική, η μέγιστη, λένε κάποιοι, των τεχνών, φτιάχνεται με ήχους διαφορετικών συχνοτήτων, σε μια ακολουθία, που παράγει, σε κάποιες περιπτώσεις, αληθινή μαγεία. Δεν χρειάζεται, μάλιστα, καμιά ειδική εκπαίδευση, για να μαγευτούμε. Η αίσθηση του Υψηλού, για να θυμηθούμε τον Καντ, που προκαλεί πραγματικό δέος μπροστά στις δημιουργίες του Μότσαρτ, ανήκει στη μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων.

Να, όμως, που η φυσική ψάχνεται, σε ό,τι αφορά τους θεμελιώδεις λίθους του κόσμου, όχι πια με σωματίδια, αλλά με χορδές. Όπου κάθε στοιχειώδες σωμάτιο δεν είναι παρά μια χορδή, που ταλαντώνεται σε έναν κόσμο πολλών -και όχι μόνο τριών- διαστάσεων, με αποτέλεσμα τα χαρακτηριστικά του σωματίου, του ηλεκτρονίου ή του κουάρκ, να καθορίζονται από τη συχνότητα της ταλάντωσης. Όπου, επομένως, ο Κόσμος δεν είναι παρά μια μεγάλη μουσική συμφωνία!        

Ως φυσικός, επέλεξα να μείνω σε παραδείγματα της δικής μου επιστήμης, στο λίγο χώρο που έχω. Ο Ντώκινς επεκτείνεται σε όλες τις περιοχές που δείχνουν οι τίτλοι των κεφαλαίων του.

Η μαγεία της πραγματικότητας είναι ένα έξοχο παράδειγμα όμορφης επιστήμης ή της επιστήμης ως υπόδειγμα ομορφιάς. Η απίθανη εικονογράφησή του προσφέρει πολλά στο επιχείρημά του. Οι εκδόσεις Τραυλός μας δίνουν ακόμη ένα εικαστικά άψογο δημιούργημα.

Το βιβλίο απευθύνεται, κυριολεκτικά, σε όλον τον κόσμο, από τα παιδιά του Δημοτικού κιόλας. Το μόνο που απαιτεί είναι η ικανότητα ανάγνωσης και η διάθεση για αληθινή επαναμάγευση.     

*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός