Μπροστά στη λευκή σελίδα

Λιουντμίλα Ιβάνοβα, Χωριό στον ποταμό Σβιρ, 1935, λάδι σε καμβά, 23.3 x 35.5 εκ.

Της Αριστέας Παπαλεξάνδρου*

ANISE KOLTZ, Το αλλού των λέξεων και άλλα ποιήματα, μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, εκδόσεις Στερέωμα, σελ. 160

Ο χρόνος έχασε το παρόν του

Α.Κ.

Γράφω για την παρούσα έκδοση ποιημάτων της Κολτζ χωρίς να έχω ανατρέξει στα πρωτότυπα βιβλία της, οπότε το παρόν κείμενο δεν αξιούται να αναγνωσθεί ως κριτική της μετάφρασης.[1] Καλούμενη λοιπόν, την παρούσα στιγμή, να συστήσω την Κολτζ στο ελληνικό κοινό κυριολεκτώ πως δεν κομίζω γλαύκα. Διευκρινίζω δηλαδή ότι η εισαγωγή της Παπαδήμα στην ουσία αποδίδει εύστοχα όλο το παλίμψηστο της πολυσχιδούς γραφής της, εστιάζοντας, εν προκειμένω, στο μεγαλύτερο μέρος του έργου της, που είναι γραμμένο γαλλικά, καθώς, όπως είναι γνωστό, η ποιήτρια ενώ ξεκίνησε να γράφει στα γερμανικά, ύστερα από τον πρόωρο θάνατο του άντρα της Ρενέ, εξαιτίας των βασανιστηρίων που είχε υποστεί από τους ναζί, σταμάτησε να γράφει στην «γλώσσα των δημίων», υιοθετώντας την γαλλική ως γλώσσα της ποίησής της.[2] Η Παπαδήμα περιηγείται, μεταξύ άλλων, την όλη περιπέτεια γραφής της Κολτζ. Μιας δημιουργού της οποίας η «πολύγλωσση μήτρα» δεν είναι εντέλει ορατή, καθώς εδράζεται στην «βαθιά γλώσσα του ποιήματος» ―κατά την έκφραση του Αραγκόν―, διερευνώντας μέχρις εσχάτων τις δυνατότητες της γλώσσας, για να διαπιστώσει «το ασύμπτωτο λόγου και πραγματικότητας, την ψευδαίσθηση, το ψέμα, την εγγενή απάτη ή την εγνωσμένη μεταμφίεση».[3]

Από την μεριά μου, ερχόμενη πιο κοντά στα ποιήματα του τόμου, θα σταθώ ακροθιγώς σε κάποια από τα πολλά, και συχνά ετερόκλητα, στοιχεία γραφής της. Ξεκινώ από την αυτοαναφορικότητά της: το επαναλαμβανόμενο μοτίβο των ποιημάτων ποιητικής, που εν τέλει συνοψίζεται στον τίτλο της παρούσης έκδοσης: Το αλλού των λέξεων. Στην τακτή αυτήν, ποικιλόμορφα αποκρυσταλλωμένη επαναληπτικότητα της αυτοαναφορικότητάς της, το υψηλό του τρόπου της έγκειται, μεταξύ άλλων, στην ευρηματικότητα της ροής του λόγου της, όπου οι συχνές ανατροπές, ορμώμενες από την αδιαμφισβήτητη ποιητική ευφυΐα της, εγγυώνται, πάνω απ’ όλα, την γνησιότητά της. Αυτή η εσωτερική της γνησιότητα είναι που την προφυλάσσει από τις παγίδες που ελλοχεύουν από την όποια εμπιστοσύνη στην κεκτημένη της γλώσσα, στην οποία η χρήση της μεταφοράς ανάγεται σε κινητήρια δύναμη:

Στο περβάζι του παραθύρου

ακουμπάει η μέρα

Σιωπηλή με κοιτάζει

Να διατελώ σε χειμερία νάρκη

μπροστά στη λευκή σελίδα

Κάποτε, για να περιγράψω τη δυναμική στην ποιητική της Δημουλά, είχα χρησιμοποιήσει μια παρομοίωση από την παλιά οπλοτεχνική. Όπως δηλαδή, η σφαίρα ενός όπλου, που έχει στην είσοδο της κάννης μικρή οπή (έναρξη) και στην έξοδο (τέλος) η διάμετρός της —λόγω της περιστρόφικότητάς της— όλο και μεγαλώνει, έτσι και στα ποιήματά της, ενώ μοιάζει στην αρχή να καθυστερεί βολιδοσκοπώντας δήθεν αδιάφορα το θέμα, προς το τέλος το ωθεί ακαριαία στην λύση του, που έτσι συγκινεί πολλαπλάσια.[4] Παρόμοια αίσθηση μου προκάλεσαν τα περισσότερα από τα ποιήματα της Κολτζ σχεδόν από την πρώτη στιγμή. Η ανατροπή και η χρήση της μεταφοράς συνιστούν κάποια από τα κοινά τους σημεία∙ υπάρχουν και άλλοι ιδιαίτερα ελκυστικοί κοινοί τόποι των δύο ποιητριών, που δεν πρόλαβε η μία να διαβάσει την άλλη, πρόσφοροι σε διαρκείας συστηματική μελέτη, που ελπίζω να απασχολήσει την κριτική, και ―γιατί όχι;― τις συγκριτολογικές σπουδές.

Σε ό,τι αφορά πάντως τη Δημουλά, αποφεύγει, σε γενικές γραμμές, να χρησιμοποιεί λέξεις ποιητικής.[5] Αντιθέτως, στην περίπτωση της Κολτζ, είναι συχνά επαναλαμβανόμενες οι λέξεις «ποίηση», «ποίημα», οι οποίες όχι μόνο δεν ενοχλούν ολισθαίνοντας στη γνωστή ευκολία ενός επιφανειακού λεκτικού ναρκισσισμού, αλλά, απεναντίας, λειτουργούν ως δείκτες σε ένα ιδιότυπο συγκείμενο, όπου συντίθεται κάθε φορά και ένα νέο ποίημα-δοκίμιο. Έτσι τα, με μια πρώτη ανάγνωση, αθόρυβα λεκτικά σχήματα της Κολτζ κάποια στιγμή εκπυρσοκροτούν εξαίφνης σε εκκωφαντικές ανατροπές, που συνήθως δεν εισπράττονται με την πρώτη ανάγνωση, αλλά επιδέχονται ―επιβάλλουν θα έλεγα― πολλαπλές δοκιμές ξεκλειδώματος αυτής της πολυσχιδούς ποίησης/γρίφου:

Το ποίημα

είναι η ματιά

πάνω σ’ ένα δυσανάγνωστο παρόν

Σύμπαντα σχηματίζονται

και κατακρημνίζονται

μπροστά σου

Το ποίημα

βλέπει χωρίς εξωτερικά μάτια

αιωρούμενο

πάνω από το κενό των αιώνων

Διαπιστώνει

Το παν είναι μέσα στο τίποτα

Παρότι το σκηνοθετικό τοπίο της ποιητικής της συμπληρώνεται από εικόνες της φύσης, η ποίηση της Κολτζ είναι κατά βάση ανθρωποκεντρική. Και καθώς η αγάπη προς τον άνθρωπο ορμέμφυτα εκκινά ως αγάπη του ίδιου του εαυτού, από τον εαυτό εκτείνεται στον άλλον. Η πρώτη άλλη, που σηματοδοτεί την σχέση μας με τον κόσμο είναι η μητέρα μας, αυτή που «ρούφηξε το μεδούλι της σπονδυλικής [της] στήλης» και που επανέρχεται συχνά:

12.6.28

Η γέννησή μου

δεν υπάρχει

είναι ένας αριθμός

που ανοίγει την κοιλιά της μάνας μου

σαν να ’ταν θησαυροφυλάκιο

ο θάνατός μου

δεν υπάρχει

είναι ένας αντικατοπτρισμός

μέσα μου υπάρχει μια έρημη πόλη

με βουλωμένα πηγάδια

δυσπιστείτε

Και ο φύλακας-άγγελός της; «Κουράστηκε να [την] προστατεύει»… Και ο Θεός; «Αποσύρει τη φιλευσπλαχνία του». Την καθιστά αιρετική. Την εξοργίζει. «Ασυνόδευτη σκεπάζ[ει] με γκράφιτι την πόρτα της κόλασης», του πετά «το θυμίαμα της λειτουργίας του κατάμουτρα», διεκδικώντας να «πέσ[ει] ελεύθερη απ’ τη σκλαβιά του». Εντούτοις, δείχνει να πιστεύει στον άνθρωπο: «είμαστε από την ύλη των άστρων». Τον συμπονά. Θρηνεί τα άταφα παιδιά που την στοιχειώνουν, συσσωρεύει μέσα της πόνους 2000 ετών∙ αρχαίες φωνές της Βίβλου διασχίζουν τη γλώσσα της. Για λογαριασμό όλων τους θυμάται:

η μνήμη μου / χαλασμένο ψυγείο

*Η Αριστέα Παπαλεξάνδρου είναι ποιήτρια

1. Είναι γνωστό ότι σχετικά πρόσφατα, στη χώρα μας, ασκείται σε επιστημονικό/ερευνητικό κυρίως πεδίο, η επί της ουσίας κριτική της μετάφρασης. Παρομοίως, τα τελευταία χρόνια φαίνεται να πληθαίνουν οι προβληματισμοί και οι συζητήσεις γύρω από τη μεταφραστική πράξη, στις οποίες μεταξύ άλλων, η Παπαδήμα συμμετέχει ενεργά. Βλ.: Μαρία Παπαδήμα, Τα πολλαπλά κάτοπτρα της μετάφρασης, Νεφέλη 2012∙ Μαρία Παπαδήμα [επιμ.], Πολίτες της Βαβυλωνίας, Νήσος 2021.

2. Μαρία Παπαδήμα, «Η αντί-ποίηση της Ανίζ Κολτζ: πέτρα, γεράκι, άστρο, λέξη»∙ Anise Koltz, Το αλλού των λέξεων, επιλογή - εισαγωγή - μετάφραση: Μαρία Παπαδήμα∙ επίμετρο: Νίκος Ζόμπολας˙ ζωγραφικά έργα: Στέφανος Ρόκος, σ. 7-15: 7-8.

3. Παπαδήμα, «Η αντί-ποίηση της Ανίζ Κολτζ: πέτρα, γεράκι, άστρο, λέξη», όπ.π., σ. 8-9.

4. Αριστέα Παπαλεξάνδρου, «Μεσίστια η λιακάδα πατρίς: ο ώριμος καιρός της Κικής Δημουλά», Νέα Ευθύνη, τχ. 24 [Αφιέρωμα στην Κική Δημουλά], Ιούλιος-Αύγουστος 2014, σ. 464-468: 467.

5. Βλ. Μικέλα Χαρτουλάρη [ρεπορτάζ], «Με ενοχλεί η λέξη ποιήτρια: Κική Δημουλά, Για πρώτη φορά ένα βιβλίο της στα αγγλικά», Τα Νέα, 22-5-1997.