Μια αγάπη αλλιώς, εν μέσω πανδημίας

Νίκος Καχριμάνης, Altarpiece One, 2021, ψηφιακό κολάζ από αναλογικές φωτογραφίες, archival print, 41 x 27 εκ. 

Της Βέρας Παύλου*

ΠΙΕΡ ΝΤΕΛΩΝΕ, Οι τέσσερις μεταβιβάσεις, εκδ. Κουκκίδα, πρόλογος Άννα Αγγελοπούλου, μτφρ. Ελένη Ζησοπούλου, Χρύσα Λάγιου, θεώρηση μετάφρασης, επιμέλεια, Αννα Αγγελοπούλου - Ελισσάβετ Κούκη, σελ. 310

«Η μεταβίβαση είναι μια αγάπη αλλιώς». Αν ο Σωκράτης είπε στον Αλκιβιάδη «δεν είναι εμένα που αγαπάς» και ο Λακάν, στο «Σεμινάριο VIII – Η Μεταβίβαση», ξεκινά από την ασύμμετρη σχέση εραστή-ερωμένου, ο Ντελωνέ λέει «εμένα είναι που αγαπάς αλλά αλλιώς». Μια αγάπη στο πλαίσιο της ψυχαναλυτικής εργασίας στην οποία εκδραματίζονται, μέσα από τις «τέσσερις μεταβιβάσεις», την «άμεση», την «προκλητή», την «ένδον» και την «αντίστροφη», άγνωρα στοιχεία της ιστορίας, ώστε να βρει κάποιος την επιθυμία, τον ρυθμό του, τον χρόνο του.

Εξαιρετική μετάφραση ενός βιωματικού, κλινικού, θεωρητικού πονήματος του ογδονταεξάχρονου Πιερ Ντελωνέ. Γραφή συνειρμική, με πολλαπλές φιλοσοφικές, λογοτεχνικές, διασταυρώσεις με στοχαστές. Σπειροειδής, επιστρέφοντας σε ίδια σημεία σε κάθε νέο κείμενο.

«Η επιμονή είναι ορμή ζωής, η αντίσταση ορμή θανάτου». Η επιμονή του ασυνειδήτου να έρθει στην επιφάνεια, γράφει ο Ντελωνέ, η ορμή θανάτου, ο καταναγκασμός της επανάληψης, είναι κίνηση να έρθει η ορμή ζωής στο προσκήνιο. Πώς; Με την μεταβίβαση. «Η μεταβίβαση είναι το ασυνείδητο εν δράσει». Αλλιώς παραμένει εκεί, μη πραγματωμένο, ως ίχνος. Η επιμονή επίσης του αναλυτή, για τη ζωή και την αλήθεια, μπροστά σε κάθε δύσκολη ανάλυση. Με την άπλετη υποδοχή και την φιλοξενία. Η αντίσταση του αναλυόμενου, «δεν θέλω να ξέρω, τι είναι η ψυχανάλυση, πείτε μου κάτι για σας, θα σταματήσω». Αλλά και η αντίσταση του αναλυτή. Ιδού η πρώτη ανατροπή. Η ασυμμετρία αντιστρέφεται. Ως αντίσταση βλέπει τη «σιωπή» όταν επιβάλλεται, ως υπερεγώ και καταναγκασμός. Ακόμη και ως «επίθεση του αναλυτή στο πλαίσιο». Εκεί όπου τα κενά, οι τρύπες μιας καταστροφής, είναι συστατικά του ψυχισμού και της ζωής ενός ανθρώπου, εκεί όπου η ομιλία αποτυγχάνει, ο αναλυτής χρειάζεται να βάλει κάτι σε λόγια. Απαντώντας σε μια ερώτηση, λέγοντας κάτι από την εμπειρία του που έχει καθολική αξία, μιλώντας για ένα συμβάν άλλης ανάλυσης, για μια ταινία. Αναγνώριση του άλλου, κίνηση συγκινησιακή ώστε να έρθουν αποκλεισμένα αισθήματα στην επιφάνεια. Αναφέρεται στον Βιτγκενστάιν. «Ο κόσμος είναι όλα όσα συμβαίνουν». Αλλά αν ο κόσμος δεν υπάρχει; Τότε χρειάζεται να δημιουργήσουμε τον κόσμο, ώστε να μπορέσει να μιλήσει ο ίδιος ο αναλυόμενος. Κάνει μία αντίστιξη με τη λακανική προοπτική. Αν η σιωπή εισάγει την τομή, τον θάνατο εντός της ανάλυσης, η ομιλία εισάγει μια συνέχεια εκεί όπου υπάρχει ρήγμα. Θυμίζει την Πιέρα Ωλανιέ, η οποία διαχωρίζεται από το Λακάν μιλώντας για το υποκείμενο του Λόγου. Χρειάζεται ένας τόπος όπου γίνεται κάποιος αφηγητής της ιστορίας του και στη συνέχεια την αποδομεί. Το λένε και οι Davoine-Gaudillère. Ο θεραπευτής περπατά με την ομιλία το χώρο του τραύματος με τον θεραπευόμενο (πολέμους κλπ.) αναφέροντας και δικά του βιώματα. Είναι η ανάλυση του ψυχαναλυτή που του επιτρέπει να πάει σε βάθος και τη συνεχίζει εφ’ όρου ζωής. Το λέει έντιμα ο Ντελωνέ: Η ψυχαναλυτική έρευνα είναι η συνέχεια της προσωπικής ανάλυσης πέρα από τα ερωτήματα όπου φτάσαμε οι ίδιοι. Εξ ου και διδασκόμαστε. Δεν διστάζει να πει ότι δεν «υπήρξε» μέχρι τα δυόμισί του χρόνια και από κει αντλεί, από κει το δυναμικό που τον βοηθά να σταθεί με δύσκολους ασθενείς, πρώιμα τραύματα. «Έχω πυξίδες, όχι χάρτες». Ο αναλυτής γνωρίζει μια κατεύθυνση, τον τρόπο, το ταξίδι, τη βουτιά, το κράτημα (holding), δεν έχει βεβαιότητες, ούτε γνωρίζει την έκβαση.

«Για μένα η ψυχανάλυση είναι αυτό που επιτρέπει να πραγματωθεί το πραγματικό που εμμένει εν δράσει μέσα στις μεταβιβάσεις και το εισάγει μέσω της γλώσσας στον κόσμο της πραγματικότητας, γεγονός που αυτομάτως μεταμορφώνει αυτό τον κόσμο». Δεύτερη ανατροπή. Δεν είναι οι θεωρητικές έννοιες που ψάχνουν οι νέοι αναλυτές στις εποπτείες. Οιδιπόδειο, Ευνουχισμός, Όνομα του Πατρός. Αποδομεί την ιατροκεντρική άποψη. Όσο και μια τρέχουσα κοινωνική αντίληψη: Η ανάλυση είναι η παιδική ηλικία, οι σχέσεις, το οιδιπόδειο. Η ανάλυση δεν είναι απαραίτητη στον καθένα, αυτό όμως που συμβαίνει έχει να κάνει με ένα πυρήνα Πραγματικού-Réel που στέκει ως ίχνος, επικρέμεται και σου πέφτει από τον ουρανό, όπως λένε οι Davoine-Gaudillère. Στοιχεία μιας πρωταρχικής, διαγενεαλογικής ιστορίας που σπρώχνει να βγει μέσα από ψυχικά συμπτώματα, σωματικές ασθένειες, καταθλίψεις, σχιζοφρένειες, αίσθημα ανυπαρξίας, αϋπνίες. Στη μεταβίβαση δημιουργείται ένα ισχυρό πεδίο, όπως λέει η Μισέλ Μοντρελαί, αντίστοιχο με τα πεδία της φυσικής, όπου πραγματώνεται αυτό το Réel. Γίνεται γλώσσα, ομιλία, γνώση, συνειδητοποίηση, κατανόηση. Μέσα από τις μεταβιβάσεις, τις εκδραματίσεις, τα όνειρα, τις επαναλήψεις. Η πραγματικότητα διαπερνάται από το φαντασιακό, το συμβολικό και το πραγματικό κατά τον Λακάν. Δεν είναι ίδια για όλους. Γράφει ο Ντελωνέ, αναφερόμενος στον Φρόυντ: «Η πραγματικότητα, είναι μια εικόνα , μια πίστη κατασκευασμένη με τη βοήθεια της γλώσσας με αφετηρία το πραγματικό.» Είναι μια κατασκευή που ενίοτε καταρρέει υπό το βάρος των άγνωρων στοιχείων. Η ανάλυση είναι ένας τόπος αλήθειας όταν καταρρεύσουν οι φαντασιακές εικονικές κατασκευές που κρύβουν τον πόνο… Η απόσταση από το Πράγμα, το σύμβολο, συνδέει τους δύο, τα σπασμένα κομμάτια, δημιουργεί έναν πρώτο κοινωνικό δεσμό. Υπάρχει η κενή θέση, χρησιμοποιεί μαθηματικά, τον Frege. Καταλαμβάνεται από θραύσματα της ιστορίας μας. Συνδεόμενα, ένας νέος κόσμος κατασκευάζεται. Αυτό είναι το Υποκείμενο. Φέρει κάτι νέο. Αλλιώς είναι τετριμμένη ομιλία.

Στην ανάλυση επισυμβαίνει γέννηση, καθιστώντας τον ψυχαναλυτή μαιευτήρα και μαία. Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι δεν έχουν ύπαρξη, δεν μπορούν ψυχικά να σταθούν πουθενά. Σημαντική η διάκριση μεταξύ Βιολογικής-Συμβολικής Γέννησης. Υπάρχει το βιολογικό σώμα, ακούμε πολλά σήμερα με την πανδημία. Φάρμακα, dna, κύτταρα, εμβόλια κλπ. Υπάρχει και το συμβολικό σώμα (Λακάν) που δομείται από την επιθυμία, τον τρόπο που έχει μιληθεί και συγκροτηθεί ώστε να μη λυγίζει σε κάθε φύσημα του ανέμου. Ο Ντελωνέ διακρίνει τοκετό και έλευση στη ζωή. Το πρώτο είναι η ευχή, το δεύτερο η πραγματοποίηση της ευχής. «Το πραγματικό είναι η ευχή». Δεν είναι μόνο το κακό συναπάντημα. Είναι η καλή ευχή, που αναδύεται εντός της ανάλυσης. Έρχεται να καταλάβει την κενή θέση που «κατείχε» η μη αποδοχή, η βρισιά, η προσβολή, η κατάρα. Ξεκινά από αναλυόμενους που λένε ότι «νοιώθουν πως δεν υπάρχουν», ο χρόνος έχει παγώσει. Φτάνει στη μελέτη του Αντονέν Αρτώ ο οποίος έγραφε: «Δεν είμαι γεννημένος, δεν είμαι εν ζωή», αντιδιαστέλλοντας τον θάνατο όχι στη ζωή αλλά στη μη ζωή. Ένα είδος ψυχικού θανάτου. Ο αναλυτής έρχεται να δώσει ένα χώρο όπου κάποιος αρχίζει να υπάρχει.

Κομβικό σημείο εκείνο της εργασίας του πένθους. Ενός θανάτου επιβιώνουμε του πτώματος, γράφει. Το ζήτημα είναι η διάκριση επιβίωσης-ζωής. Επιβιώνουμε, περνά ο καιρός αλλά δεν τα θεραπεύει όλα ο χρόνος. Κάποιοι γαντζώνονται από το πτώμα κρατώντας τη θλίψη, ενσωματώνουν στην κρύπτη ασθενώντας (Abraham-ToroK). Τα όνειρα το δείχνουν. Βρίσκεται κάποιος με τον αποθανόντα αλλά δεν έχει πεθάνει, επιστρέφει στις στιγμές πριν τον θάνατο, σε αυτά που δεν έγιναν. Η εργασία του πένθους είναι αυτή της ομιλίας. Τα όνειρα προχωρούν, φεύγει το Φάντασμα, το βάρος του πράγματος, μένει το σύμβολο που ενδοβάλλεται. Σύνδεση συμβολική με τον απόντα και συνέχεια με τους Παρόντες. Κάθε τραυματική κατάσταση, κακοποίηση, πόλεμος, καταστροφή, επιφέρει ψυχικό θάνατο. Την αμνησία, την αναισθησία, ακολουθεί ο πόνος που έρχεται στην επιφάνεια. Δίνει αίσθηση ζωής με τη σύνδεση και την ομιλία. Υφαίνονται οι τρύπες. Ας μη το ξεχνάμε σήμερα που η ιατρική βιάζεται να εξαφανίσει την οδύνη, τον πόνο του σώματος με φάρμακα. Μόνο που το σύμπτωμα έρχεται από άλλη μεριά… Το συνδέω με τον Giorgio Agamben, που διακρίνει «γυμνή ζωή» και «βίο». Ζούμε μια εποχή νεοφιλελεύθερη, ιατρικοποιημένη, απογυμνωμένη. Εργασία, τηλεργασία, σώμα απόν. Το πένθος παλαιών καταστάσεων είναι η προϋπόθεση για την επανεπινόηση μιας ζωτικής δημιουργικής σχέσης με την καθημερινότητα, με νόημα, φαντασία, επιθυμία, προβολή στο μέλλον.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια