Ανθρωπολογίες της Επανάστασης

Του Παναγιώτη Βούζη*

 

IGOR CHERSTICH, MARTIN HOLBRAAD, NICO TASSI, Ανθρωπολογίες της Επανάστασης: Σφυρηλατώντας τον Χρόνο, τον Άνθρωπο, τον Κόσμο, μετάφραση-επιμέλεια-σημειώσεις Θεόδωρος Παραδέλης, εκδόσεις Ηριδανός, σελ. 379

 

Οι συγγραφείς του βιβλίου δηλώνουν, στην Εισαγωγή, ότι, μέχρι τώρα, δεν έχει υπάρξει ανθρωπολογία των επαναστάσεων, μια δηλαδή ευδιάκριτη γενεαλογία έργων τα οποία να δίνουν την αίσθηση του ακαδημαϊκού διαλόγου σχετικά με αυτό το ζήτημα. Ώστε, επιδιώκουν να καλύψουν το κενό, μέσω ενός εθνογραφικά καθοδηγούμενου πειράματος: Τι συμβαίνει όταν η επανάσταση αναλύεται με βάση τα ιδιαίτερα κοινωνικά και πολιτισμικά της συμφραζόμενα; Πώς ο τρόπος κατανόησής της μπορεί να αμφισβητηθεί, να τροποποιηθεί και να διευρυνθεί, με τη μελέτη των επαναστατικών φαινομένων, στα πολύ συγκεκριμένα εθνογραφικά πλαίσιά τους;

Έτσι, στο βιβλίο, εξετάζονται οι εξής παράγοντες οι οποίοι συνδέονται με αυτά τα φαινόμενα: Η δυναμική της τελετουργίας. Η συγγένεια, τα κλαν και οι άλλες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. H εννοιολόγηση της προσωποσύνης (personhood), ή αλλιώς της υποκειμενοποίησης, στο εκάστοτε πλαίσιο, και το πώς μια τέτοια εννοιολόγηση επηρεάζει τόσο τη συγκρότηση του επαναστατικού υποκειμένου όσο και την κατανόηση της εξουσίας και του χαρίσματος του επαναστάτη ηγέτη. Ο αναπροσανατολισμός της συζήτησης για τον ρόλο της ιδεολογίας στην επαναστατική δράση, αφού ληφθούν υπόψη οι ποικίλοι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι φαντάζονται τη σχέση πραγματικότητας και ψευδαίσθησης, σε πιο τοπικοποιημένα συμφραζόμενα. Η συμμόρφωση των οριζόντων της επαναστατικής πολιτικής προς την κοσμολογική εκδοχή ενός ορισμένου κοινωνικού και πολιτισμικού χώρου. Η εκάστοτε αντίληψη του επαναστατικού χρόνου. Το πώς τα προτάγματα καθορίζονται από το συγκεκριμένο εθνογραφικό στίγμα και πώς τοποθετούνται απέναντι στις άλλες δυνάμεις, σχέσεις και οντότητες που συγκροτούν την πραγματικότητα των ανθρώπων εκεί. Τέλος, το κοσμογονικό διακύβευμα, το γεγονός, δηλαδή, ότι οι επαναστάσεις αποσκοπούν στη δημιουργία ενός νέου κόσμου.

Με τη γαλλική και, κυρίως, τη ρωσική επανάσταση να αποτελούν τα σημεία αναφοράς, η εξέταση του αντικειμένου απλώνεται σε ένα ευρύτατο πεδίο: Στη Λιβύη το 1969 και το 2011, στο Ιράν, στην Αίγυπτο, στην Υεμένη, στις μαοϊκές επαναστάσεις στην Κίνα, το Νεπάλ και την Ινδία, στους Ζαπατίστας, στους Σαντινίστας, στη βολιβιανή proceso de cambio, στην Κούβα, στη Μοζαμβίκη, στη Ζιμπάμπουε. Η ελληνική απόδοση του κειμένου παρουσιάζει προβλήματα: μια υπερβολική τάση για νεολογισμούς και κάποιες αβλεψίες στην επιμέλεια. Ωστόσο, η όλη μεταφραστική προσπάθεια αξίζει, γιατί ο έλληνας αναγνώστης θα βρει μια σειρά από ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις: 

Το πώς μεταβάλλονται τα συμβατικά, κανονιστικά αφηγήματα, τα οποία αντιμετωπίζουν το κόμμα, το κράτος, το συνδικάτο και, εν γένει, τα στοιχεία που εξασφαλίζουν την ενότητα ως στρατηγικά εργαλεία για την εδραίωση και τον συντονισμό των επαναστατικών μετασχηματισμών, όταν συναντώνται με τις κατατετμημένες μορφές πολιτικής οργάνωσης, όπως οι φυλές, τα κλαν και οι εθνοτικές ομάδες.

Το πόσο οι καθιερωμένες ευρωπαϊκές ιδέες για την επανάσταση είναι ριζωμένες στη χριστιανική θρησκεία. Επιπλέον, τον βασικό ρόλο άλλων θρησκειών: Παραδείγματος χάριν, στην εξέγερση των δούλων της Αϊτής, όπου οι τελετουργικές δομές του βουντού έγιναν το μέσο ανάπτυξης της δράσης. Ή στη δημιουργία μιας θεϊκής συγγένειας ανάμεσα στον Hugo Chávez, τον πρόεδρο της Βενεζουέλας, και το πνεύμα του Simon Bolívar.

Το γεγονός ότι αντί για την γραμμική αντίληψη του χρόνου, τη βίαιη ρήξη με την υφιστάμενη πραγματικότητα και τον υπερβατικό ορίζοντα ελευθερίας του κλασικού μαρξισμού, η επανάσταση εμφανίζεται, κάποιες φορές, να ωθείται από μια εμμενή κοσμολογική αναδιάταξη. Την ανάδυση ενός ιθαγενούς κόσμου, που βρισκόταν, μέχρι τότε, εκτοπισμένος στο περιθώριο.       

Η κυριότερη, βέβαια, συμβολή του βιβλίου έγκειται στην κατηγορηματικά αντικανονιστική θέση του, ως προς τον ορισμό της επανάστασης. Η τελευταία ενδιαφέρει ως αυστηρά τοπική και, άρα, εγγενώς μεταβαλλόμενη κατηγορία. Επομένως, τα μοντέλα στα οποία επιχειρεί να την αναγάγει η πολιτική επιστήμη και τα οποία έλκουν την καταγωγή τους από την Ευρώπη και τη νεωτερικότητα υποβάλλονται σε έλεγχο και τροποποιούνται, κατά περίπτωση. Συνακόλουθα, η οικουμενικότητα, η επαναστατική αυτή έννοια, η οποία συνδέεται με τον Διαφωτισμό, υποχωρεί, εν μέρει, μπροστά στην έννοια του «κοσμο-πολιτικού», καθώς αναδεικνύεται η ώσμωση του πολιτικού και του κοσμολογικού, χάρη στη μερικότητα και την ιδιαιτερότητα.    

Ένα παράπλευρο θετικό στοιχείο συνιστά η προσπάθεια να εξηγηθεί η μετατόπιση του Michel Foucault από τη θεωρία της παραγωγής των υποκειμένων ως αποτελέσματος των στρατηγικών και των μέσων της εξουσίας, στα πρώιμα έργα του, στη θεωρία της υποκειμενοποίησης, μέσα από τις ηθικές πρακτικές της αυτοφροντίδας, τις «τεχνολογίες του εαυτού», στην ύστερή του περίοδο. Η μετατόπιση εξηγείται, μέσω της γοητείας που άσκησε στον Foucault, κατά την πολυσυζητημένη διαμονή του στο Ιράν, ο συνδυασμός των πολιτικών στόχων της επανάστασης, η οποία έφερε στην εξουσία τον Ayatollah Khomeini, το 1979, με τον προσωπικό μετασχηματισμό ως απόρροια του σιιτικού ασκητισμού και της ηθικής του μαρτυρίου και της μετάνοιας, την οποία ο τελευταίος προωθούσε.

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι κλασικός φιλόλογος και ποιητής

Ντίκος Βυζάντιος, L'euro est il le maitre de la pomme, 1996, λάδι σε μουσαμά,146 x 114.5 εκ., Ιδιωτική Συλλογή, φωτ.: Χρίστος Σιμάτος