Μεταξύ μυθοπλασίας και αναστοχασμού

Περικλής Βυζάντιος, Τοπίο Αττικής, 1935, λάδι σε ξύλο, 32 x 40 εκ.

Του Στέφανου Ροζάνη*

 

Σε διάλεξή του στο Πανεπιστήμιο Πατρών, ο Μάριος Μαρκίδης, μιλώντας για την ηλικία των ποιητών και την ηλικία της ποίησης σημείωνε: «πολύ πιο σωστό θα ήταν [ο κριτικός της ποίησης] να έλεγε την ποίηση γηραλέα, μπαμπόγρια. Κουβαλάει πίσω της όλα τα χρόνια της τέχνης κι όλα τα χρόνια του κόσμου. Τα ονειρεύεται, τα ονειροπολεί, τα αναμηρυκάζει, με τον άλφα ή βήτα τρόπο. Τα χαϊδεύει, τα σαρκάζει».

Ωστόσο, γηραλέα δεν είναι μόνο η ποίηση. Γηραλέα είναι και η μυθοπλασία και η μουσική και το θέατρο και οι τέχνες οι εικαστικές, και τελικά γηραλέος είναι και ο ανθρώπινος πολιτισμός, όχι βέβαια ο τεχνολογικός πολιτισμός και οι τεχνοεπιστήμες∙ αυτές είναι πάντοτε νεαρές και προοδεύουν διαρκώς ενάντια στον ανθρώπινο πολιτισμό και ενάντια στις τέχνες του ανθρώπου τις γηραλέες.

Ο Theodor Adorno μας έμαθε ότι μέσα στα πρώτα μέτρα της σονάτας Quasi Una Fantasia [Υπό το Σεληνόφως] του Ludwig van Beethoven εμπεριέχεται ολόκληρη η δωδεκαφθογγική μουσική των ημερών μας. Ο André Marleau στο Φανταστικό Μουσείο μας έμαθε ότι μέσα στα σύγχρονά του εικαστικά ρεύματα (ιμπρεσσιονισμό, εξπρεσσιονισμό, υπερρεαλισμό, κυβισμό) εμπεριέχονται όλες οι θαυμαστές τεχνοτροπίες του Μεσαίωνα και των βυζαντινών απεικονίσεων. Η Μαργαρίτα Δαλμάτη εύστοχα παρατήρησε ότι η ποίηση του Boris Pasternak δένει «πολύ περίεργα με τη μουσική του Stravinski της τελευταίας Καντάτας του».

Στη φιλοσοφία, μέσα στον Hegel και στον Schelling εκκωφαντικά ακούγεται ο Πλάτων και ο Meister Eckart. Και οι ρομαντικοί μας δίδαξαν ότι μέσα στο όνειρό τους εγκλείεται η οδυνηρή νοσταλγία όλου του παρελθόντος της ανθρώπινης κραυγής μπροστά στον θάνατο και της ανθρώπινης επιθυμίας για-και-προς-τον-θάνατο.

Άφρονες εμείς σήμερα, αναζητούμε, μάλλον κραυγάζοντας, την πρόοδο των τεχνών ως τεκμήριο μιας ανίερης εξίσωσης του τεχνοεπιστημονικού μας εφιάλτη με τον πολιτισμό του ανθρώπου και το αιώνιο γήρας των τεχνών, που μόνο αυτό παρέχει στις τέχνες την αξίωση να είναι τέχνες ζωτικές, να είναι μια διαρκής elan vital και να εξυψώνει τις αξίες που καθορίζουν την αυθεντικότητα των βιωμάτων και των ψυχικών και συναισθηματικών ανταλλαγών μεταξύ του ανθρώπου και της ψυχής.

Ο Κώστας Βούλγαρης, στο βιβλίο του Η Προμηθέα, με οξυδέρκεια, αλλά και αφοπλιστική αμεσότητα, περιγράφει, μυθοπλαστικά αλλά και αναστοχαστικά, αυτήν ακριβώς τη στρέβλωση των ημερών μας, αυτή την απληστία που οδηγεί τον σύγχρονο μαζοποιημένο χώρο των τεχνών μας σε μια παρενδυσία της τέχνης, όπως τη χαρακτηρίζει, καταστροφική τόσο για την τέχνη όσο και για τους τεχνίτες και τα τεχνήματά τους. Γράφει επεξηγηματικά ο Βούλγαρης, σε ένα τετρασέλιδο που ως overture συνοδεύει το βιβλίο: «Ο πολιτισμός, σήμερα, είναι μια παρενδυσία της τέχνης, μια κοινωνική νεύρωση, και βλέπει την τέχνη ως αντίπαλό του, γιατί αυτή όντως αποτελεί τεκμήριο των ορίων του, η ύπαρξή της τον απομυθοποιεί, απέναντί της εξανεμίζονται οι “πολιτιστικές ταυτότητες” [...] Η μεσσιανική αντίληψη της αέναης προόδου υπήρξε όντως ο εφιάλτης της ιστορίας».

Είναι αυτός ο εφιάλτης που διατρέχει τη μυθοπλαστική μορφή της Προμηθέας του Βούλγαρη, μέσα από αναστοχαστικές συζεύξεις και αλληλουχίες, οι οποίες εναντιώνονται στην κοινωνική νεύρωση της εποχής μας, αναζητώντας διαρκώς τις αυθεντικές πηγές από τις οποίες εκπηγάζουν ζωογόνα ύδατα των τεχνών, έστω με διαφορετικούς σχηματισμούς και προτάγματα.

*Ο Στέφανος Ροζάνης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας