Ο κίνδυνος

Aννίτα Αργυροηλιοπούλου, Κόκκινο της Φωτιάς, 2000/2024, ψηφιακή εκτύπωση, σύρμα, φωτ.: Γιώργος Αργυροηλιόπουλος 

Της Κωστούλας Μάκη*

 

ΡΕΜΟΝ ΚΕΝΟ, Η πτήση του Ίκαρου, μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης, επίμετρο: Νίκος Σταμπάκης,  εκδόσεις Ύψιλον, σελ. 277

 

«Να’ σαι μοντέρνος-τι διάολο!»

(σ. 115)

 
Ο Αχιλλέας Κυριακίδης έχει στη μεταφραστική του πορεία ταυτιστεί και με τον Ρεμόν Κενό, όπως και το κίνημα της OuLiPo και τους συγγραφείς της. Η πτήση του Ίκαρου, το τελευταίο μυθιστόρημα του Κενό, έργο του 1968, είναι ένα κείμενο σαρωτικό σε μορφή διαλογική. Στις πολιτικές αναταράξεις και κοινωνικές διεκδικήσεις της σημαδιακής αυτής χρονιάς που διατηρεί τη μυθολογία και την προβληματική της μέχρι σήμερα, ο Κενό στα εξήντα πέντε του καταθέτει ένα διλημματικό βιβλίο στο οποίο με χιούμορ και σαρκασμό συνδιαλέγεται με ζητήματα γραφής, λογοτεχνίας, ταυτοτήτων, θεωρίας, όλα εντέλει όμως βαθύτατα πολιτικά. Τα θέματα αυτά συγκρατούν τους διαλόγους ανοιχτούς μέχρι σήμερα, προσκαλώντας στην επικαιροποίησή τους ως προς τη θεωρία και πράξη.
Αξιοποιώντας το έργο του Μπαρτ για τον θάνατο του συγγραφέα και την αυτονόμηση του κειμένου από αυτόν, ο Κενό συνθέτει τη διαρκή περιπλάνηση-αναζήτηση του συγγραφέα και του χαρακτήρα του, φέρνοντας στο προσκήνιο τη μυθική φιγούρα του Ίκαρου. Στη βασική υπόθεση ο Ίκαρος πρωταγωνιστής του νέου βιβλίου του συγγραφέα που ονομάζεται Υμπέρ αυτονομείται και διαφεύγει από το εν εξελίξει βιβλίο του συγγραφέα. Ο συγγραφέας θέτει στον δημόσιο λόγο με καυστικότητα τα διλήμματα γραφής και δημιουργίας, εγείροντας παράλληλα προβληματισμούς για τις λογοτεχνικές συντεχνίες, την κριτική, τις εννοιολογήσεις αισθητικής και μορφής, τις συνδέσεις που αφορούν στην αγορά των βιβλίων, καθώς και με στο τι θεωρείται κάθε φορά «μοντέρνο» ως προς τις τεχνικές, την πλοκή, τους χαρακτήρες. Με αφορμή τα παραπάνω, ο Κενό κατασκευάζει ένα βιβλίο μέσα στο βιβλίο: το μετέωρο νέο βιβλίο του Υμπέρ, άλλες κειμενικές αναφορές, την περιήγηση του Ίκαρου στον κόσμο και την εναγώνια προσπάθειά του για ανεξαρτητοποίηση/χειραφέτηση από τις «βουλές» του συγγραφέα, ο οποίος θέλει να τον περιορίσει σε μια ιστορία σε μια ιστορία πλοκής/μορφής Fin de Siècle.  
Με τον οικείο τρόπο του Κενό και αυτό το βιβλίο είναι γεμάτο λογοτεχνικές αναφορές και λογοπαίγνια, καθώς εκτυλίσσεται με στοιχεία ευθυμίας αλλά και οξύτατης έντασης η αμεσότητα και η υλικότητα της λογοτεχνίας.  Πέρα όμως από την αναγνωστική απόλαυση ως προς το κεντρικό ερώτημα της σχέσης του συγγραφέα με τους χαρακτήρες του και τα όρια των οικειοποιήσεων ανάμεσα στο πραγματικό και την επινόηση, οι σχέσεις μοντερνισμού, μεταμοντερνισμού και ιστορικότητας παραμένουν ενεργές πολύτροπα. Πενήντα έξι χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου στα γαλλικά νομίζω πως οι απαντήσεις δεν μπορούν να είναι οριστικές από τη στιγμή που οι ιστορικές μετατοπίσεις στις αλληλεπιδράσεις λογοτεχνικού και πολιτικού χώρου διαρκώς μεταβάλλονται. Η ριζοσπαστική γραφή του Κενό αναδεικνύει την ασίγαστη επιθυμία της μανιώδους επιδίωξης κατοχύρωσης του εαυτού, συγγραφικού ή άλλου, με την επίπλαστη ανάγκη τού να φαίνεσαι μοντέρνος, συνεχίζοντας την κριτική του Φρέντρικ Τζέιμσον για τη σχέση του μεταμοντερνισμού με την κουλτούρα, τον πολιτισμό, την πρόοδο και την ύστερη φάση ανάπτυξης του κεφαλαίου και του καπιταλισμού. Σημειώνεται επίσης με παιγνιώδη τρόπο η επίδραση των διαφορετικών κοινωνικών δικτύων με την ασυνέχεια αυτών των κατηγοριοποιήσεων. Η «απόδραση» από τους εγκλωβισμούς αυτών των κατηγοριοποιήσεων επαναφέρει το ζήτημα της ευθύνης και της επιλογής. Αναζητώντας τον Ίκαρο ο Κενό σχολιάζει τους κάθε τύπου φορμαλισμούς με της λογοτεχνικής «μόδας»: «Όταν επιστρέψει ο Ίκαρος, θα τον προσανατολίσω προς την παρακμιακή ποίηση ώστε να είναι σύγχρονος, και θα προσλάβω έναν καθηγητή να του διδάξει ακανόνιστη προσωδία και ελευθεροστιχισμό, τον κύριο Επιπαντός που εμπνεύστηκα αυτές τις μέρες» (σ. 127).
Εύστοχα ο Σταμπάκης στο επίμετρο θίγει το ζήτημα μιας μετέωρης «ανυποταξίας» που αλλάζει διαρκώς ανάλογα με τις θέσεις υποκειμένου και επιφέρει συγκεκριμένες συνέπειες στον συγγραφέα και τους αναγνώστες/αναγνώστριες. Το στοιχείο της φυγής απαιτεί τελικά την αναδιάρθρωση της σχέσης με το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον, όπως επίσης και ζητήματα λογοτεχνικών επιδράσεων που «υφαίνουν» συγκεκριμένους δεσμούς και προσανατολισμούς.  
Ο κίνδυνος της πτώσης ελλοχεύει διαρκώς και συνδέεται με τους συμβολισμούς του κλασικού μύθου για τον Ίκαρο. Αν στις εξιδανικευμένες αφηγήσεις η λογοτεχνία αποκομμένη από το πολιτικό της πλαίσιο οδηγεί στην «απόδραση» από τη βάσανο του πραγματικού, λειτουργεί ως διδακτικό μονοπάτι ηθικού συνετισμού ή είναι κενοφανής προσπάθεια αναγνώρισης του συγγραφέα, ο Κενό δεν παύει να επαναλαμβάνει την τυχαιότητα των ανατροπών και το ενδεχόμενο αντιστροφών ιστορικών και προσωπικών. Τα ενδεχόμενα στη λογοτεχνία δεν είναι ποτέ αμετάκλητα και όπως σχολιάζει ο συγγραφέας Υμπέρ προβληματισμένος για τις συνέπειες της φυγής του Ίκαρου:  
«Προφανώς ο Ίκαρος θα έχει δει τον απέραντο κόσμο στη διάρκεια της φυγής του και μπορεί να έχει αλλάξει, όπως λέει ο γιατρός Λαζουά. Βλέπουμε και κάνουμε. Εν αναμονή, ας ζούμε ελπίζοντας και πίνοντας τσάι του βουνού» (σ. 128). Το τι βέβαια αναμένει και ελπίζει ο καθένας στις συνθήκες του παρόντος, τους κλυδωνισμούς και τις διαφορετικές συνθήκες κατακρήμνισης είναι μια μεγάλη κουβέντα. «Βλέποντας και κάνοντας».
 
*Η Κωστούλα Μάκη είναι κοινωνική ψυχολόγος