Αρχαίες πηγές, σύγχρονες όψεις

Ρένα Παπασπύρου,  Σχέδιο για το Baalbeks I (Εικόνες στην ύλη), Αρχείο ΕΠΜΑΣ

Του Κωνσταντίνου Μπούρα*

 

ΜΑΡΙΑ ΓΙΟΥΝΗ, ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (επιμέλεια), Αρχαίο Δράμα Δίκαιο & Πολιτική, εκδόσεις Ασίνη, σελ. 258

 
«Η αφετηρία του τόμου αυτού βρίσκεται στο 2016-2017, όταν στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών σπουδών της Ιστορίας του Δικαίου αποφασίσαμε να προσεγγίσουμε παράλληλα, στις Νομικές Σχολές της Κομοτηνής και της Θεσσαλονίκης, τη θεματική των θεσμών του δικαίου και της πολιτικής στην αρχαιότητα μέσα από ένα νέο, συναρπαστικό πρίσμα: τα έργα του αρχαίου δράματος. Η χρήση της τραγωδίας και της κωμωδίας ως πηγών για την εξέταση του δικαίου και των πολιτικών θεσμών της Αθήνας αποτελεί πεδίο στο οποίο πολύ πρόσφατα έχει στρέψει τη προσοχή της η επιστημονική έρευνα, και δικαίως, αφού τα έργα των δραματουργών βρίθουν σχετικών αναφορών. Υπερβαίνοντας σύντομα τον αρχικό στόχο, που ήταν η μελέτη των νομικών όρων στην τραγωδία και στην κωμωδία, βρεθήκαμε να εμβαθύνουμε σε ένα ευρύτατο φάσμα πολιτικών και δικαιϊκών θεσμών και να ανακαλύπτουμε πλήθος καινούργιες παραμέτρους και λεπτές αποχρώσεις» (από τον «Πρόλογο» στη σελίδα 7, όπου αναφαίνεται σαφέστατα η συγγραφική πρόθεση).
Το εκπληκτικό όμως είναι πως αμιγώς λογοτεχνικά δραματικά έργα, που έφτασαν έως εμάς σήμερα δίχως τα σκηνικά τους συμφραζόμενα, μπορούν να αποτελέσουν ασφαλή πηγή μαρτυριών για την πολιτική και κοινωνική περιρρέουσα ατμόσφαιρα της μακρινής εκείνης εποχής.
Πριν την σαλαμοποίηση της Γνώσης που επέφεραν οι τρεις πρώτες «Βιομηχανικές Επαναστάσεις» ο λογοτέχνης ήταν (και όφειλε να είναι) παν-επιστήμων, τεχνίτης και «προφήτης» μαζί (“poeta faber”, “poeta cates”), διδάσκαλος, δραματοθεραπευτής, πολιτιστικός διπλωμάτης, φερέφωνο τής όποιας πολιτιστικής συστημικότητας αλλά και κριτικός απέναντι σε κάθε παράβαση καθήκοντος, σε οιαδήποτε «κατάχρηση εξουσίας». Οι ευριπίδειες «Τρωάδες», η σοφόκλεια «Αντιγόνη» κι ο αισχύλειος «Προμηθέας Δεσμώτης», μα πάνω απ’ όλα ο «επιθεωρησιακός» Αριστοφάνης το καταδεικνύουν. Αργότερα, όταν παρήκμασε η αθηναϊκή δημοκρατία, η Μέση και η Νέα Αττική Κωμωδία χάνουν το κοινωνικοπολιτικό τους πρόσημο και γίνονται σχηματικές αφαιρέσεις τύπων και χαρακτήρων λίγο-πολύ διαχρονικών. Τον Μένανδρο αντιγράφουν οι Πλαύτος και Τερέντιος, που δίνουν με τη σειρά τους τροφή τόσο στην “commedia erudita” όσο και στην “Commedia dell’Arte” για να εμπνεύσουν με τις σειρά τους τον Γκολντόνι, τον Μολιέρο, τον Σαίξπηρ, τον Λόπε ντε Βέγκα, τον Πιραντέλλο και τόσους άλλους.
Όμως η ιδιαιτερότητα τού αρχαίου δράματος στην ακμή του είναι ότι λειτουργεί ως ανακλαστικός (κι ενίοτε παραμορφωτικός) καθρέφτης της εποχής του, απ’ όπου μπορούν να εξαχθούν (εφαρμόζοντας την αναλογική μέθοδο) κάποια ασφαλή συμπεράσματα.
Το ίδιο συνέβη με την «αθηναϊκή επιθεώρηση» και άλλα παραστατικά είδη από την ίδρυση τού Ελληνικού Κράτους και μετά.
Στο άκρως χρηστικό και χρήσιμο αυτό βιβλίο καταθέτουν τα μελετήματά τους εμβριθέστατοι μελετητές και φωτίζουν με πρωτότυπο τρόπο ένα γνωστικό πεδίο που ήταν εν πολλοίς ανεξερεύνητο μέχρι σήμερα:
Άγγελος Χανιώτης, Ενάργεια και θεατρικότητα, συναίσθημα και ψευδαίσθηση: Τεχνικές πειθούς και δράμα.
Αθηνά Σιαφλέκου, Αριστοφάνους Νεφέλαι: Σοφιστές, η τέχνη της πειθούς και η απονομή της δικαιοσύνης στην αρχαία Αθήνα.
Μαρία Γούνη, Συνωμότες και τύραννοι στην κωμική σκηνή: Ο Αριστοφάνης και το πολιτικό έγκλημα.
Καλλιόπη Παπακωνσταντίνου, Η ελευθερία του λόγου στο αρχαίο δράμα και την πολιτική.
Άρης Στυλιανού, Δίκαιο, ισχύς και πολιτική.
Αναστασία Παρθένη Αντωνακάκη, Αισχύλου Προμηθεύς δεσμώτης και το φαινόμενο της εξουσίας στην αρχαιότητα.
Ανδρέας Αντύπας, Ζητήματα ασυλίας και πολιτικού νόμου στις Ικέτιδες του Αισχύλου.
Νίκος Παρασκευόπουλος, Ο Οιδίποδας, η ενοχή του και η δημοκρατία.
Robert Wallace, Ο Σοφοκλής για τους δημοκρατικούς νόμους και τους δημοκρατικούς τυράννους της Αθήνας.
Ευάγγελος Αλεξίου, Κίνδυνοι και προοπτικές της ατομικότητας: από τον Ετεοκλή του Ευριπίδη στον Αλκιβιάδη και τον Ευαγόρα του Ισοκράτη.
Γεώργιος Τσόμης, Πολιτικές διαστάσεις στις παραστάσεις αρχαίου ελληνικού δράματος στις γερμανικές σκηνές από την εποχή του Εθνικοσοσιαλισμού μέχρι σήμερα.
Κατατοπιστικότατη η Εισαγωγή από τις δύο επιμελήτριες (Μαρία Γιούνη - Καλλιόπη Παπακωνσταντίνου). Ο «επαρκής αναγνώστης», είτε διαθέτει νομική εξειδίκευση είτε όχι, είναι κερδισμένος από την προσεκτική μελέτη αυτού του συλλογικού πονήματος. Γιατί υπάρχει πρωτότυπη σκέψη στην Ελλάδα σήμερα, που δεν αποτελεί καθυστερημένη εισαγωγή και εμπορική αντιπροσωπεία ληγμένων πολιτιστικών προϊόντων της Εσπερίας.

*Ο Κωνσταντίνος Μπούρας είναι δρ θεατρολογίας