Γενναίος γαρ

Τζένη Δούπη, Untitled (Πιπίλες), 2022, εφυαλωμένο κεραμικό, νήμα, διαστάσεις μεταβλητές. Φωτ. Γιώργος Αγγελάκης.

Της Ανθούλας Δανιήλ*
 
ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ, Ο ποιητής του δόρατος και της αιχμής, Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια, Ευσταθία Δήμου, εκδόσεις Νίκας, σελ. 172
 
Ο αρχαίος λυρικός ποιητής Αρχίλοχος έζησε ανάμεσα στο 680 με 640 π.Χ. Γεννήθηκε στην Πάρο, αλλά λόγω οικονομικών δυσκολιών  εγκαταστάθηκε στη Θάσο. Είναι το «κακό» παιδί της αρχαιότητας, ο poète maudit, κάτι σαν τον Αρθούρο  Ρεμπώ. Ο Οδυσσέας Ελύτης τον θεωρεί επαναστατικό αλφαβήτα της ζωής που αποδεσμεύεται από τις επιτακτικές επιταγές της εποχής του, θεωρεί το Εγώ του οξύ και ρυθμιστικό παράγοντα του κόσμου,  «όπως διαμορφώνεται μέσα στον Ποιητή». «Το τι θα άκουσε …όταν μίλησε όπως μίλησε για την ασπίδα του…μαζί του όμως, ας τ’ ομολογήσουμε, όλο και κάτι λιγόστεψε από την πανάρχαιη εκείνη δουλοπρέπεια που δέρνει το ανθρώπινο γένος», γράφει στα Ανοιχτά Χαρτιά.  
Ο Σεφέρης πάλι μας λέει πως «Για να μιλήσεις σε μια παρακμασμένη εποχή... είναι  ίσως ανάγκη να μιλήσεις στη γλώσσα της».  Πρέπει δηλαδή να αναπαραγάγεις την περιρρέουσα ατμόσφαιρά της, ήτοι τον κόσμο, την ιδεολογία, το στήσιμο έτσι, όπως θα έκανε ένας καλός σκηνοθέτης.
Ο Αρχίλοχος τόλμησε να τα βάλει και καθιερωμένες αξίες και να θίξει πρόσωπα, όπως ήταν ο Λυκάμβης ο πεθερός του  που, επειδή αρνήθηκε να του δώσει τη κόρη του για σύζυγο, εκείνος με τα ποιήματά του οδήγησε όλη την οικογένεια σε αυτοκτονία. Αν στα βιογραφικά του προσθέσουμε ότι ήταν νόθος γιος του Τελεσικλή και της δούλης Ενιπώς, ίσως κατανοήσουμε την πηγή της επιθετικότητάς του και την μετωπική σύγκρουσή του με την κοινωνία.  Μέσον εξόντωσης του αντιπάλου ο  στίχος.
Η Ευσταθία Δήμου θα προτάξει μια μεγάλη Εισαγωγή στο βιβλίο της στην οποία θα ταξινομήσει τα είδη και θα δώσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Αρχαίας Ελληνικής Λυρικής Ποίησης, το πρόσωπο και το έργο του Αρχίλοχου, τη σύγκριση/διάκριση με/από τον Όμηρο, θα επισημάνει το πέρασμα από τον τύπο στον χαρακτήρα, θα ξεχωρίσει τις εκφράσεις και τους μορφασμούς που αποδίδουν τις ψυχικές διαθέσεις της στιγμής ή της όποιας κατά περίσταση συγκυρίας.
Ο Όμηρος είναι ραψωδός. Ψάλλει τα κλέα. Ο Αρχίλοχος είναι ποιητής και χλευάζει ή περιφρονεί ιδέες, ήθη και ό,τι δεν αποδέχεται. Το θάρρος που θαυμάζει κανείς στον Αρχίλοχο θα ήταν θράσος στον Όμηρο. Έχουν όμως αλλάξει οι εποχές και τα ήθη.
Η θεματική του Αρχίλοχου –πόνος, θυμός, έρωτας, αγάπη, φιλία, χαρά, υποχρέωση, καθήκον, ένστικτο επιβίωσης, επιθετικότητα στοχασμός− βρίσκουν τη θέση τους και στη σημερινή προβληματική.
Ως προς την στιχουργική, η Δήμου επισημαίνει τον  ίαμβο και την ελεγεία ως τους δύο βασικούς πόλους της ποιητικής δημιουργίας του Αρχίλοχου,  αλλά επεκτείνεται σε όλο το φάσμα και στις παραλλαγές του, διότι πρόκειται για επιδέξιο ποιητή, ο οποίος αξιοποίησε τα υπάρχοντα σχήματα, μπόλιασε τα είδη και έφτιαξε νέα. Ως προς τη γλώσσα,  βασίστηκε μεν στον Όμηρο, αλλά αξιοποίησε και τη γλώσσα του λαού,  δίνοντας στο έργο του ευθύτητα, αμεσότητα και διαχρονικότητα. Τη φωνή του Αρχίλοχου μπορούμε να την αναγνωρίσουμε και σήμερα σε πολλούς, όχι μόνο ποιητές αλλά και άλλους λογοτέχνες, κάτι που δεν γίνεται βεβαίως συνειδητά, αλλά που δείχνει ότι η κληρονομικότητα υποδορίως δρα.
Ως προς την επιλογή των αποσπασμάτων, η  Δήμου επέλεξε με συνέπεια και καλλιέπεια εκείνα που, όσο είναι δυνατόν, δίνουν μια αντιπροσωπευτική εικόνα του ποιητή.
Επιλέγω από τις Ελεγείες:

Υπηρέτης είμαι εγώ του βασιλέως Άρη
κι έχω το δώρο λάβει των Μουσών το αξιέραστο.

Και πολεμιστής και ποιητής, λοιπόν. Η Δήμου θα μελετήσει τους στίχους σε όλες τις παραμέτρους, επισημαίνοντας  το ιδεώδες της εποχής, που ήθελε τον άνδρα και πολεμιστή και διανοούμενο (όπως άλλωστε ήταν και ο Αισχύλος, οι Ρωμαίοι, ο Σιρανό ντε Μπερζεράκ και οι μανδαρίνοι στην Κίνα· ικανοί στην πολιτική και στην ποίηση).  Αλλά και ο Οδυσσέας είναι πολεμιστής και αφηγητής των περιπετειών του, όταν φτάνει στη χώρα των Φαιάκων.
Άλλο:

 Με το δόρυ μου  βγάζω το ψωμί, με το δόρυ το κρασί
 το  Ισμαρικό και πίνω πλάι στο δόρυ μου γερμένος

(Εν δορί κεκλιμένος ο Αρχίλοχος και ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης ποιεί, για να δώσουμε ένα μόνο δείγμα της κληρονομικότητας για την οποία μιλήσαμε πιο πάνω).
Ο Αρχίλοχος ήταν μισθοφόρος και κέρδιζε τα προς το ζην πολεμώντας, οπότε δικαιολογείται και το γνωστό ποίημα με την πεταμένη ασπίδα. Κι εδώ υποφώσκει και  η διαφορά του με εκείνους που αγωνίζονται υπέρ πάντων. Η Δήμου θα  περιγράψει πολύ σοφά και εμπεριστατωμένα το περιβάλλον και την ιδεολογία του «ριψάσπιδος», του αντιήρωα, που όμως δεν είναι έτσι, αλλά του λογικού που καταφάσκει τη ζωή, παραθέτοντας  επιχειρήματα και από τον Όμηρο…
Η περιφρόνηση επεκτείνεται σε ό,τι βλέπουν τα μάτια, όπως:

Ούτε για τα πλούτη του Γύγη του πολύχρυσου με μέλλει, 
ούτε ζήλεια με κυρίευσε ποτέ, ούτε φθονώ
τα έργα των θεών και μεγάλη δεν πόθησα εξουσία·
μακριά στέκουν απ’ τα μάτια μου όλα ετούτα.

Δεν με θαμβόνει πάθος κανένα, έχει πει εδώ και 200 χρόνια ένας άλλος αντάρτης, ο Ανδρέας Κάβος, αποστρέφοντας το βλέμμα από ό,τι συγκινεί τους πολλούς. Ο Αρχίλοχος δημιούργησε «ένα νέο ύφος και ήθος ζωής». Έτσι παραθέτοντας το ποίημα στη λυρική της φωνή η Έυσταθία Δήμου, ενημερώνοντας πληροφορώντας,  αναλύοντας και ερμηνεύοντας μελετά σε βάθος τον αρχαίο αντάρτη ποιητή.
Πλούσια η Βιβλιογραφία, χρήσιμες σημειώσεις. Το εξώφυλλο του Σταύρου Δάλκου εμπνευσμένο (από πού αλλού;)  από την θρυλική πλέον ασπίδα. Εύγε στην μεταφράστρια και ας κάνουμε τόπο να περάσει ο ποιητής:

Πάρελθε, γενναίος γαρ εις – πέρνα, είσαι από ευγενική γενιά (σε ποιον άραγε να απευθύνεται;).
 
*Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ φιλολογίας