Ο λυρισμός του ενδεχόμενου

Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος, Υγρασία, 2024, άποψη της έκθεσης, άψητος πηλός, νάιλον, αφυγραντήρας, φυκια απο τη Νορβηγια σε χαρτι Α4

Του Παναγιώτη Βούζη*
 
ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΡΣΗ, Εξόδιος Αέρας, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 182
 

Έλειψα για κάμποσο γύρισα / (για λίγο) το σπίτι ορθάνοιχτο / φωτεινό και καθαρό κι αν είχα / παραλείψει μια καληνύχτα ποτέ / δεν μπόρεσα να πω γιατί ο / επίλογος ήταν από την ποίηση / ελαφρύτερος και η ζωή βαρέλι / αμείλικτο κυλούσε η ποίηση / δεν έχει φωτογένεια («Ανεμοδείκτης 9»)

Η Μαρία Κούρση γράφει μια ποίηση στην οποία ο λυρισμός δεν αποτελεί ένα, απλώς, στοιχείο αλλά το μόνο, σχεδόν, κατηγόρημά της. Στη γερμανική θεωρία της λογοτεχνίας συναντάται ο όρος «Erlebnislyrik» (η ποίηση της εμπειρίας), ο οποίος αναφέρεται, πρωταρχικά, στον τύπο του λυρισμού του νεαρού Goethe και, γενικότερα, του ρεύματος Sturm und Drang. Παρακάτω όμως, ο όρος θα αποσυνδεθεί από την πρωταρχική του σημασία, καθώς αποδεικνύεται πρόσφορος για την περιγραφή της συλλογής Εξόδιος Αέρας. Για τη συγκεκριμένη περιγραφή παραθέτω, επιπλέον, και αποσπάσματα από το βορτισιστικό μανιφέστο του Ezra Pound, το οποίο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Blast το 1914:
«Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τον άνθρωπο ως αυτόν προς τον οποίο κατευθύνεται η εμπειρία. Μπορούμε να τον προσεγγίσουμε ως ένα παιχνίδι των περιστάσεων, ως την εύπλαστη ουσία η οποία δέχεται διάφορα ερεθίσματα. Ή μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε ως αυτόν ο οποίος κατευθύνει μια ρευστή δύναμη ενάντια στην περίσταση […] Κάθε ιδέα, κάθε συναίσθημα παρουσιάζεται στη συνείδηση σε μια πρωταρχική μορφή […] Πρόκειται για μια υψηλά φορτισμένη φράση, η οποία δεν έχει αναλωθεί εξαιτίας της έκφρασης, αλλά η οποία είναι η πλέον ικανή για έκφραση».
Θεωρώ πως ο Pound υπερβαίνει, εδώ, τον βορτισισμό, υπαγορεύοντας μια γενικότερη ποιητική πρακτική, η οποία εφάπτεται αυτής της Μαρίας Κούρση: Η τελευταία αναπτύσσει, όπως σημείωσα και πιο πάνω, μια δική της εκδοχή του λυρισμού και, ειδικότερα, της λυρικής διαμόρφωσης της εμπειρίας (Erlebnislyrik). Η πρακτική της, αναλυτικότερα, είναι η ακόλουθη: Κατ’ αρχάς, αποστασιοποιείται από την εμπειρία, προκειμένου να την αποϋποκειμενοποιήσει, με σκοπό, πριν ακόμη την αισθητική μεταγραφή, η εμπειρία να καταστεί ένα αντικειμενικό, μη ατομικευμένο συμβάν. Στη συνέχεια, επεμβαίνει σε αυτήν με ένα στοιχειώδες λεκτικό απόθεμα. Πρόκειται για μια επίθεση στην εμπειρία, σύμφωνα με το μοντέλο του Pound, μέσω μιας γλώσσας η οποία διακρίνεται για τη ρευστή της δύναμη και η οποία, εσκεμμένα, δεν είναι σε θέση να φτάσει σε συντελεσμένο αποτέλεσμα. Έτσι, στα ποιήματα της Κούρση διασταυρώνονται περισσότερες από μία αφηγήσεις, περισσότερες από μία προοπτικές, ώστε οι εικόνες παραμένουν στη φάση του σχηματισμού τους. Το πιο σημαντικό, όμως, έγκειται στο ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια ποίηση η οποία, ενώ ανήκει, απολύτως, στον λυρισμό, επιτυγχάνει την απάλειψη του υποκειμενισμού, προσφεύγοντας σε τεχνικές που μετατρέπουν το ποίημα σε κάτι το ενδεχόμενο, αφού επικάθονται σε αυτό αρκετά στρώματα γραφής και ερμηνείας.
Το μεγαλύτερο κέρδος από την προηγούμενη ποιητική πρακτική συνιστά το εξής: η έλλειψη, η απουσία και όσες άλλες αρνητικές συνδηλώσεις θα είχαν καταγραφεί, εάν το ποιητικό υποκείμενο παραδίδονταν στην εμπειρία, τώρα, αποκτούν θετικό πρόσημο. Η επίθεση σε μια αποϋποκειμενοποιημένη εμπειρία, με ένα λεκτικό υλικό που αντιστοιχεί σε μια στοιχειώδη και, ταυτόχρονα, υψηλά φορτισμένη ομιλία, η οποία επιβάλλει στο εκάστοτε ποίημα τη βραχύτητα, μεταβάλλει την πραγματική έλλειψη σε γλωσσική πληρότητα. Το ποίημα εκδικείται την απουσία, μέσα από τη δική του έμπεδη παρουσία.
Η διαστρωμάτωση, το καταστατικό στοιχείο της τέχνης της Μαρίας Κούρση, παρουσιάζει διάφορες εκφάνσεις. Μία τέτοια είναι η ενσωμάτωση των τίτλων σε ένα διαλογικό σύστημα: Στον Εξόδιο Αέρα οι τίτλοι των ποιημάτων, στις περισσότερες αντικρυστές σελίδες, σχηματίζουν αλληλοσυμπληρούμενα ζεύγη, γεγονός το οποίο θέτει και τα ποιήματα που φέρουν τους τίτλους σε μια αμοιβαία σχέση. Μια δεύτερη έκφανση αντιπροσωπεύουν πολλά ποιήματα, στα οποία παρεμβάλλονται στίχοι οι οποίοι αντικαθιστούν το μότο. Με αυτούς, η πύκνωση και, συνακόλουθα, η μεταφορικότητα αποκτούν βαθμίδες: Αυξάνονται και βαθαίνουν, σταδιακά, κατά την κάθοδο από τον τίτλο, μέσω του μότο, στο κυρίως ποίημα.
Τέλος, την πιο σπουδαία έκφανση της διαστρωμάτωσης αποτελεί, θεωρώ, ο τρόπος οργάνωσης της συλλογής, ο οποίος συνδέεται με τη μεταμυθοπλαστική πρακτική του Κώστα Βούλγαρη να ενσωματώνει παλιότερα κείμενά του ή αποσπάσματά τους σε ένα νέο κειμενικό σώμα. Παλιά, λοιπόν, και νέα ποιήματα δημιουργούν, στον Εξόδιο Αέρα, μια αξεδιάλυτη συμπλοκή. Έτσι, η ποιητική πορεία της Κούρση εγκαταλείπει τον διαχρονικό άξονα και επικαιροποιείται, ταυτιζόμενη με την τρέχουσα ποιητική της παραγωγή. Η καταγωγή και η εξέλιξη της ποιητικής πράξης της ανάγονται στην παροντική ποιητική της πράξη. Η Μαρία Κούρση μετατρέπει τον απολογισμό, τη ρετροσπεκτίβα, σε δυναμική σύνθεση. 

                
*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι ποιητής και δρ κλασικής φιλολογίας