Κ. Π. Καβάφης

Της Ευσταθίας Δήμου*

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΩΣΤΙΟΥ, …ως όνομα ψιλόν. Η συγκρότηση και η λειτουργία του προσωπείου στην ποίηση του Κ. Π. Καβάφη, εκδόσεις Νεφέλη, σελ. 616

Η ποίηση και η ποιητική του Κωνσταντίνου Καβάφη εξακολουθούν μέχρι σήμερα να ασκούν μια ακατανίκητη έλξη, όχι μόνο σε αναγνώστες κάθε προέλευσης και ιδιότητας αλλά και στους μελετητές, οι οποίοι εκκινούν από το πρώτο επίπεδο της πρόσληψης για να υπεισέλθουν σε ζητήματα θεωρητικά, ζητήματα που άπτονται μιας σειράς πτυχών και αποχρώσεων του λογοτεχνικού φαινομένου και δεν πλουτίζουν μόνο τη θεωρία της λογοτεχνίας, αλλά και την ίδια τη δημιουργική πράξη και πρακτική. Στην περίπτωση ιδιαίτερα του αλεξανδρινού, του οποίου η ποιητική παραγωγή φαίνεται πως συνιστά μια ανεξάντλητη πηγή μελετητικών και ερευνητικών υποθέσεων και συμπερασμάτων, η επιστήμη της φιλολογίας εξακολουθεί να ανοίγεται και να ανοίγει νέα πεδία ανίχνευσης των ιδιαίτερων τρόπων και τόπων γραφής του ποιητή, της ιδιαίτερης εκείνης προσέγγισης που αυτός επιχειρεί στον λόγο προκειμένου να τον καταστήσει μνημείο λόγου, έργο τέχνης που καταυγάζει όχι μόνο την ομορφιά, αλλά και την ιδιοτυπία του. Μια τέτοια απόπειρα διάνοιξης ενός νέου δρόμου για την αποτίμηση της καβαφικής φωνής είναι αυτή της πανεπιστημιακού Κατερίνας Κωστίου, που ενέσκηψε και μελέτησε τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται και λειτουργεί το προσωπείο στα ποιήματα του Καβάφη. Η έννοια του προσωπείου είναι βέβαια γνωστή από τη θεατρική τέχνη, αποτελεί μάλιστα ένα από τα ιδιαίτερα στοιχεία του αρχαιοελληνικού δράματος, συνιστά όμως και σήμερα έναν όρο που χρησιμοποιείται στην ποίηση, για να προσδιορίσει το πλαίσιο μέσα στο οποίο τελείται η συνάντηση και η αλληλεπίδραση ποίησης και δράματος. Τον όρο αυτό λοιπόν μεταχειρίζεται η Κωστίου και τον βάζει στο κέντρο του μελετητικού της ενδιαφέροντος, για να διαπιστώσει πως αυτός δεν είναι απλά ένα όργανο και εργαλείο απόκρυψης του προσώπου, αλλά μια μέθοδος ποιητικής, μια τεχνική κατασκευής και οικοδόμησης του ίδιου του ποιήματος, στενά συνυφασμένη με την περίφημη καβαφική ειρωνεία, που τόσο έντονη αναδύεται από τα ποιήματά του, και τόσο δύσκολη στην προσπέλαση και την κατανόησή της είναι.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο διαμερισμός και η διαίρεση της μελέτης σε τρία ξεχωριστά, συγκοινωνούντα όμως μεταξύ τους πεδία, καθένα από τα οποία προσεγγίζει και διερευνά τον τρόπο και την διαδικασία σχηματοποίησης ενός διαφορετικού κάθε φορά προσωπείου, του ερωτικού, του καλλιτεχνικού, του ιστορικού. Η τριπλή αυτή εξακτίνωση έχει ιδιαίτερη αξία και σημασία, όχι μόνο γιατί προσφέρει και αποπειράται μια ανανεωμένη εκδοχή της διαίρεσης του καβαφικού corpus, αλλά κυρίως γιατί συνεισφέρει στην αποτίμηση της καβαφικής δεξιότητας να αναμετράται με μια διαφορετική κάθε φορά αναγκαιότητα, επιβαλλόμενη από τους αντίστοιχους διαφορετικούς όρους της ποιητικής πρόθεσης. Έτσι, στα ερωτικά προσωπεία το ενδιαφέρον στρέφεται στην ανάδειξη του ερωτισμού ως δραματικής δύναμης, που προσωποποιεί εν τέλει τα αδιαμόρφωτα οράματα και τους οραματισμούς του ποιητή, στη δύναμη και τη δυναμική των μηχανισμών της σύλληψης και της ανάκλησης του ερωτικού βιώματος, όπως αυτό εκβάλλει και αποτυπώνεται στη μορφή που αποτελεί το κέντρο και τον πυρήνα της σύνθεσης. Στα καλλιτεχνικά προσωπεία, η μελέτη επικεντρώνεται στους τρόπους απόδοσης της κάλλους και της ηθικής που αυτό φέρει, αλλά και σε ζητήματα τέχνης και ιδεών, κυρίως όμως στην εμπειρία της γραφής ως μέθεξης στον κόσμο του ωραίου και του ιδανικού, ενώ, τέλος, στα ιστορικά προσωπεία διερευνάται ο βαθμός στον οποίο ο ποιητής πραγματοποίησε ουσιαστικά μια ανατομία της ιστορίας, μέσω των ανθρώπινων τύπων που δημιούργησε εναγκαλιζόμενος ιστορικές γνώσεις και πληροφορίες, ταυτόχρονα όμως επιστρατεύοντας τη φαντασία του ως γνώση πια, και όχι απλώς και μόνο ως υπόθεση.

Το όλο εγχείρημα, που διακρίνεται για την πληρότητα και τη λεπτομέρειά του, για τον πλούτο των επισημάνσεων, ανατέμνει μια πλευρά του καβαφικού λόγου από τις πιο αινιγματικές, από τις πιο ανοίκειες και οικείες μαζί. Η Κωστίου διατρέχει την καβαφική δημιουργική διαδρομή βήμα βήμα και δίνει μια θεωρητική καθαρά εξήγηση για το προσωπείο ως λόγο ποιητικό, ως λεκτική κατασκευή που αποκτά υπόσταση, που εισέρχεται στην ύπαρξη και τη ζωή για να κατακυρώσει την αντοχή της καβαφικής ποίησης, κυρίως όμως την εμβέλειά της σε χώρους πολύ πέρα από την ποίηση, πολύ πέρα από την τέχνη, σε χώρους ζωντανούς, στο έδαφος της αληθινής ζωής. Πάνω από όλα όμως καταδεικνύει την οικείωση του ποιητή στο θέατρο, στη δραματική τέχνη και τεχνική, την κατάκτηση των τρόπων που μετέρχεται το θέατρο για να πλάσει μια αλήθεια πιο αληθινή, πιο διεισδυτική, πιο γνήσια και από την αλήθεια ακόμα της ζωής. Πρόκειται για την αλήθεια του ανθρώπου, αυτή που όταν κρύβεται πίσω από προσωπεία και ρόλους λάμπει καθαρότερη, λάμπει καθολικότερη. Έτσι και ο Καβάφης, όπως αποδεικνύει με τη μελέτη της αυτή η Κωστίου, βυθίζεται ολόκληρος μέσα στη δούλεψη της τέχνης του, μέσα στην πλαστότητα των ηρώων του, καθοδηγεί την υπόκρισή τους φτάνοντας ως το μεδούλι της ύπαρξης, του κόσμου, της ζωής.

*Η Ευσταθία Δήμου είναι κριτικός λογοτεχνίας

Martial Raysse, «Μετρό (ή j’M)», 1964, μέταλλο, θερμοπλαστική ρητίνη Altuglas, νέον, χρώμα, 231 × 147 × 60 εκ.,
MK2 Kréations