Σχεδόν Ευτυχία

Γιώργος Παπαδάτος, Stages for minor actions, λεπτομέρεια εγκατάστασης,  Potential Project,  Αθήνα,  2020.  Photo: Guram Chachanidze

ΤΗΣ ΣΑΡΑΣ ΘΗΛΥΚΟΥ

ΠΑΖΟΛΙΝΙ,  ΠΙΕΡ ΠΑΟΛΟ, Το άρωμα των Ινδιών, Εισαγωγή-Μετάφραση-Σημειώσεις: Kώστας Πολέτης, Οδός Πανός, σελ.  134

      [..] Εγώ θα στέκομαι εκεί,

      Σαν κάποιος που ονειρεύεται το χαμό του

      Στις όχθες της θάλασσας

      Απ’ όπου ξεκινά η ζωή.

      Μόνος, ή σχεδόν μόνος, στην παλιά παραλία

      Ανάμεσα σε χαλάσματα αρχαίων κοινωνιών,

      Τη Ραβέννα

      Την Όστια, ή την Βομβάη – είναι το ίδιο –

      Με θεούς που ξεφλουδίζουν, προβλήματα παλιά

      Όπως η πάλη των τάξεων – [...]

      (“Μια απελπισμένη ζωντάνια”, μτφρ. Ανδρέας Ριζιώτης)

Το ποίημα ως άγγιγμα από ένα φύλλο που πέφτει. Ένα ποίημα που δεν  καταγγέλει ούτε σηκώνει το δάχτυλο σε κανέναν αλλά συμπορεύεται με την ανθρώπινη αδυναμία, χωρίς να νομιμοποιεί ωστόσο την παρουσία του κακού στον κόσμο. Διότι ο δημιουργός του γνωρίζει: Και τι να γράψεις για έναν κόσμο που ψυχορραγεί; Για έναν κόσμο που από εσένα πιο πολύ πονά; Τι να δικάσεις; Και γιατί;  Ποιος μπορεί άραγε να γράψει ένα τέτοιο ποίημα, που να συναντά την μύχια ευαισθησία της ανθρωπότητας; Να υψώνει το φραγγέλιο ενώ ταυτόχρονα απαλύνει τον πόνο των ανθρώπων;

Στο Άρωμα των Ινδίών, μιαν αποτύπωση του ινδικού παράδοξου από τον Πιέρ Πάολο Παζολίνι, εκδομένο στο Μιλάνο το 1974, για μια χώρα που τη στιγματίζει σήμερα η εθνικιστική αλλά και η βία κατά των γυναικών, τη χώρα του φτωχού, μεγάλου, τρελού ήρωα Γκάντι της ahimsa (μη βίας), ο κομφορμισμός, η υποκρισία, η ανελευθερία της σκέψης, η επιθετικότητα, η χυδαιότητα, η κακογουστιά, ως παθολογίες του πολιτισμού μας,  αντιπαρατίθενται στην αξιοπρέπεια, την ανοχή, την ειλικρίνεια, την αθωότητα, την υπομονή, εκεί όπου τα πάντα αντιμετωπίζονται με ένα τραγούδι, τυπικά ινδικό, χαδιάρικο, βασανιστικό, πονεμένο, θλιμμένο, παθητικό, θρηνητικό... To λαίμαργο και ανικανοποίητο βλέμμα μας συναντά το  ευγενικό και πράο της Ινδίας, την εγκαρτέρηση, την αγνή σιωπή, τη γαλήνη. Στην πολιτεία του Άδη, την Μπεναρές, βλέπουμε τον φτωχό νεκρό από κοντά να καίγεται εκεί, χωρίς να στεναχωρεί κανένα. Σχεδόν ησυχία, θα έλεγα παραφράζοντας τον τίτλο του δοκιμίου μου. Το ιδεώδες του δικού μας ασκητισμού.

Το βιβλίο μάς προ(σ)καλεί ανακαλώντας ακόμη τον αρχέγονο φόνο του πατέρα από τις ορδές των επαναστατημένων υιών. Tους αφήνω με συγκινημένη καρδιά σαν ηλίθιος. Κάτι έχει κιόλας αρχίσει... ομολογεί ο Παζολίνι στο πρώτο από τα έξι κεφάλαια του βιβλίου μετά την συνάντησή του με έναν Σιχ (ξένο σώμα μέσα στην Ινδία για τον συγγραφέα) και έναν Ινδουιστή (όλος γλυκύτητα και αφοσίωση). Εμπνεόμενος από την μητέρα Τερέζα, με το πνεύμα του Χριστού έντονο και ευγενικό, σώζει ακόμη τον Revi, με τη χριστιανική χαρά στο πρόσωπο και ένα χαμόγελο από ζάχαρη, ένα από τα εκατομμύρια εγκαταλελειμένα παιδιά, πηγαίνοντάς τον στο ίδρυμα St. Francis του πατρός Γουίλμπερτ. Το άρωμα των Ινδιών που ξεχειλίζει, ο αισθησιασμός της προσέγγισης του Παζολίνι, συνιστά έτσι την ίδια την ουσία της επανάστασής του: η αρχέγονη πατροκτονία εχει κιόλας συντελεστεί. Οι μωρωδιές, τα χρώματα, τα βλέμματα των ανθρώπων, ξυπόλυτων και ντυμένων σαν στην Βίβλο, που κοιμούνται πάνω στην τραχιά γη, σαν σε βιβλικό όνειρο, η μοναδική πένθιμα ευτυχισμένη ατμόσφαιρα που αναδύεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, έτσι όπως την αιχμαλώτισε ο ποιητής, με το τέλεια ποιητικό ύφος, υπέροχο, λυρικό, τολμηρό, το καθιστούν έναν χάρτη καταστατικό, ένα μανιφέστο μιας νέας ανθρωπινότητας, αναλογίες της οποίας μπορούμε να ανεύρουμε σε αντίστοιχα έργα-οδοιπορικά σύγχρονων δημιουργών, όπως ο Γιώργος Βέης (βλ. ενδεικτικά “Από την Ινδία στο Βιετνάμ: Tελετές Επαναφοράς”, στο Eκεί, Μαρτυρίες από το Βιετνάμ, την Ινδονησία, την Ιαπωνία, την Κίνα, το Καμερούν, τη Γερμανία, Κέδρος 2020) ή ο ιρλανδός ποιητής Gabriel Rosenstock (βλ. ενδεικτικά Walk with Gandhi, Gandhi 150 Ireland 2019, και σε μτφρ. της γράφουσας στο Poeticanet τχ. 36), εμπνεόμενων από ταξίδια ή δράση καλλιτεχνική στην υποήπειρο.

Μόλις που χρειάζεται να σημειώσω πως ο πρόδηλος εξωτισμός του θέματος δεν ερείδεται ασφαλώς επί ενος ρηχού οριενταλισμού είτε με τις ρομαντικές είτε με τις κοινωνικοπολιτικές του συνδηλώσεις. Ασφαλώς και  δεν είναι η σύγχρονη κατάσταση της χώρας που ο Παζολίνι προκρίνει, oι πρακτικές και παραδόσεις που η Δύση αντιμετωπίζει με βδελυγμία, με την λίγο τρομαχτική θρησκεία, τα λουτρά στον Γάγγη, το καρκίνωμα της εκφυλισμένης κάστας, τους ανέγγιχτους, τα ρίκσο που ο συγγραφέας δεν καταδέχτηκε να χρησιμοποιήσει, δεν είναι τα χωριά από λάσπη και κοπριά αγελάδων, οι πόλεις σκονισμένες και εξαντλημένες, η χαοτική φτώχια, οι αρρώστειες σωστά φίδια, χολέρα, τύφος, ευλογιά,  πανούκλα,  ούτε και η παθητική αντιμετώπισή όλων αυτών από την πλευρά των Ινδών, με την ανασφάλεια και ευθραυστότητά τους, χωρίς καμιάν ελπίδα.

Ο Παζολίνι δεν αντιπαραβάλλει, όμως, καμία δήθεν δυτική ανωτερότητα. Απεύχεται μάλιστα μια μηχανική και εξευτελιστική εκδυτικοποίηση της χώρας, που μάστισε η ξενοκρατία και οι Άγγλοι, οι Άραβες, οι Πορτογάλοι, οι Ολλανδοί, σφάζοντας, εκμεταλλεύοντας, προσηλυτίζοντας... Συγκρίνει ακόμη τους πρακτικούς Ινδούς με τους δογματικούς Κινέζους. Δεν καταφεύγει στη γραφικότητα. Δεν προβάλλει την υποκειμενική του ματιά, τη δική του οπτική των πραγμάτων, φιλτραρισμένη έστω μέσα από την προσωπική του ευαισθησία κ.ο.κ. Ο Παζολίνι αξιώνει να μάθει αυτό που εκφράζει η εξωτερική επιφάνεια της εξωτικής καρτ ποστάλ. Τον  ενδιαφέρει το αποτύπωμα που όλα αυτά αφήνουν στον ψυχισμό αυτών των ανθρώπων, στον οποίο και κατορθώνει να διεισδύσει, όπως κι εκείνοι κατορθώνουν το ακατόρθωτο, από έσχατοι να γίνονται πρώτοι, και με πάθος σχεδόν βιβλικό βάζει στο στόμα ενός νεαρού Ινδού, λόγια συγκλονιστικά, εν είδει μίας απολογίας ζωής: Τι μπορούμε να κάνουμε; Ωστόσο μες στην τραγωδία παραμένει στις ψυχές μας κάτι που αν δεν είναι ευτυχία είναι σχεδόν ευτυχία. Είναι τρυφερότητα, ταπεινοφροσύνη προς τον κόσμο, είναι αγάπη... Μ' αυτό το μειλίχιο χαμόγελο, εσύ, τυχερέ ξένε, όταν θα 'χεις επιστρέψει στην πατρίδα σου, θα θυμάσαι εμάς, τους φτωχούς μικρούς Ινδούς...

Και αν πατρίδα σου, τυχερέ ξένε, είναι η γλώσσα; Τότε τα πάντα γίνονται ποίηση.

H Σάρα Θηλυκού είναι ποιήτρια