Γιώργος Μερτίκας (1957-2023)
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
3/12/23
Γιώργος Μερτίκας: Το «ανώτατο στάδιο» της Μεταπολίτευσης
Του Κώστα Βούλγαρη
Ο Γιώργος Μερτίκας ήταν δοκιμιογράφος, μεταφραστής, πάνω απ’ όλα όμως εκ των κορυφαίων θεραπόντων της φιλοσοφίας, εκδότης του πολύ σημαντικού περιοδικού ιδεών «Λεβιάθαν» (1988-1996), τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια συνεργάτης και μέλος της σύνταξης των «Αναγνώσεων», συνεργάστηκε με τις εκδόσεις «Έρμα» και «Κουκκίδα»…
Ναι, αυτό είναι ένα τηλεγραφικό βιογραφικό του. Το οποίο όμως δεν μας λέει και πολλά για τον χαρακτήρα του και κυρίως για το πνευματικό στίγμα του, που χαρακτηρίζονται από την αριστοκρατική αντίληψη με την οποία πορεύτηκε στον δημόσιο βίο και τη ζωή του. Να, για παράδειγμα, ένα από τα πολλά που δεν το πρόβαλε ποτέ: όταν ο Παναγιώτης Κονδύλης, αλλά και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, εκ των πλέον, διεθνώς «κεκυρωμένων» ελλήνων φιλοσόφων, ευρίσκοντο στην Αθήνα, με τον Μερτίκα κυρίως συνομιλούσαν, με τον Γεράσιμο Λυκιαρδόπουλο και τον Στέφανο Ροζάνη, και με δυο τρεις ακόμα∙ μάλιστα, και στην πνευματική συνάφεια των «Σημειώσεων» μετείχε ο Μερτίκας, «ατύπως», ή μάλλον αφανώς, όσον αφορά τις επετηριδιακές καταγραφές.
Με την ίδια αντίληψη μετείχε και στη σύνταξη των «Αναγνώσεων», δίνοντάς μας ένα ασφαλές περιβάλλον για τα βιβλία ιδεών που περιλαμβάναμε στην ύλη μας, για τα σχετικά κείμενα που δημοσιεύαμε. Δεν χρειάστηκε ποτέ να απορρίψει κείμενα, παρά μόνο, κάποτε, να επιμεληθεί μερικά, σε συνεργασία με τον συγγραφέα τους. Αρκούσε η παρουσία του στη σύνταξη, το πνευματικό του βάρος, οι σελίδες που ο ίδιος έγραφε, ώστε τα βιβλία και τα κείμενα που έρχονταν να έχουν περάσει από μόνα τους από την αναγκαία «διαλογή».
Αυτό το στάτους του Μερτίκα στον χώρο των ιδεών και της φιλοσοφίας προέκυπτε από τη γνώση του και τη γνώμη του, όπως τεκμαίρονται από τα δοκιμιακά κείμενά του και τις πάμπολλες μεταφράσεις του, διά των οποίων εγκλιμάτισε, στην ελληνική γλώσσα και στα καθ’ ημάς συμφραζόμενα, μια ατέλειωτη σειρά από φιλοσοφικούς όρους. Σταματώ όμως εδώ∙ άλλοι, αρμοδιότεροι, θα μιλήσουν για την κύρια πλευρά του έργου του.
Ο Γιώργος Μερτίκας ήταν δοκιμιογράφος, μεταφραστής, πάνω απ’ όλα όμως εκ των κορυφαίων θεραπόντων της φιλοσοφίας, εκδότης του πολύ σημαντικού περιοδικού ιδεών «Λεβιάθαν» (1988-1996), τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια συνεργάτης και μέλος της σύνταξης των «Αναγνώσεων», συνεργάστηκε με τις εκδόσεις «Έρμα» και «Κουκκίδα»…
Ναι, αυτό είναι ένα τηλεγραφικό βιογραφικό του. Το οποίο όμως δεν μας λέει και πολλά για τον χαρακτήρα του και κυρίως για το πνευματικό στίγμα του, που χαρακτηρίζονται από την αριστοκρατική αντίληψη με την οποία πορεύτηκε στον δημόσιο βίο και τη ζωή του. Να, για παράδειγμα, ένα από τα πολλά που δεν το πρόβαλε ποτέ: όταν ο Παναγιώτης Κονδύλης, αλλά και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, εκ των πλέον, διεθνώς «κεκυρωμένων» ελλήνων φιλοσόφων, ευρίσκοντο στην Αθήνα, με τον Μερτίκα κυρίως συνομιλούσαν, με τον Γεράσιμο Λυκιαρδόπουλο και τον Στέφανο Ροζάνη, και με δυο τρεις ακόμα∙ μάλιστα, και στην πνευματική συνάφεια των «Σημειώσεων» μετείχε ο Μερτίκας, «ατύπως», ή μάλλον αφανώς, όσον αφορά τις επετηριδιακές καταγραφές.
Με την ίδια αντίληψη μετείχε και στη σύνταξη των «Αναγνώσεων», δίνοντάς μας ένα ασφαλές περιβάλλον για τα βιβλία ιδεών που περιλαμβάναμε στην ύλη μας, για τα σχετικά κείμενα που δημοσιεύαμε. Δεν χρειάστηκε ποτέ να απορρίψει κείμενα, παρά μόνο, κάποτε, να επιμεληθεί μερικά, σε συνεργασία με τον συγγραφέα τους. Αρκούσε η παρουσία του στη σύνταξη, το πνευματικό του βάρος, οι σελίδες που ο ίδιος έγραφε, ώστε τα βιβλία και τα κείμενα που έρχονταν να έχουν περάσει από μόνα τους από την αναγκαία «διαλογή».
Αυτό το στάτους του Μερτίκα στον χώρο των ιδεών και της φιλοσοφίας προέκυπτε από τη γνώση του και τη γνώμη του, όπως τεκμαίρονται από τα δοκιμιακά κείμενά του και τις πάμπολλες μεταφράσεις του, διά των οποίων εγκλιμάτισε, στην ελληνική γλώσσα και στα καθ’ ημάς συμφραζόμενα, μια ατέλειωτη σειρά από φιλοσοφικούς όρους. Σταματώ όμως εδώ∙ άλλοι, αρμοδιότεροι, θα μιλήσουν για την κύρια πλευρά του έργου του.
Ήταν ένας από τους «αφανείς»
 |
| Πολυτεχνείο 1973. Ο δεκαεξάχρονος τότε Γιώργος Μερτίκας, δεύτερος από αριστερά |
Ελάχιστοι
γνώριζαν τη συμμετοχή του Γιώργου στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, για την οποία
ο ίδιος μίλαγε σπάνια· η φωτογραφία του, ανεβασμένου πάνω στα κάγκελα της πύλης
πριν από πενήντα χρόνια, ήταν μια έκπληξη. Όμως ο Γιώργος παρέμεινε ένας από
τους «αφανείς». Παιδί της Μεταπολίτευσης,
ανέλαβε τον ρόλο του πολιτισμικού διαμεσολαβητή στον οποίο χρωστάμε τη γνωριμία
μας με μερικά από τα σημαντικότερα θεωρητικά κείμενα του ώριμου και του ύστερου
μοντερνισμού. Πρώτα μέσα από την επιμορφωτική του δουλειά στο πλαίσιο του ΚΕΜΕΑ
στη δεκαετία του 1980· αργότερα μέσα από το περιοδικό Λεβιάθαν, της
πρώτης και περισσότερο «κινηματικής» περιόδου και, πολύ περισσότερο της
δεύτερης, μακροβιότερης και πλέον «ακαδημαϊκής» (είμαι βέβαιος ότι η λέξη θα
τον απωθούσε...). Αλλά και στη συνέχεια, μέσα από τις μεταφράσεις τους και τις εκδοτικές
σειρές που κατά καιρούς διηύθυνε. Είναι νωρίς για την αποτίμηση της πορείας του
στο πεδίο της θεωρίας, όπου διαδραμάτισε τον ρόλο ενός πολύτιμου εργάτη για τη
μεταφορά στη γλώσσα μας εννοιών, κειμένων και στοχαστών. Όμως ο Γιώργος ήταν
ένας από τους ανθρώπους που «μας έμαθαν γράμματα». Και αυτό θα του το
χρωστάμε...
Σπύρος Κακουριώτης
Χωρίς τον Γιώργο Ν. Μερτίκα
Ένας αγαπημένος φίλος, σύντροφος και διανοούμενος έφυγε από κοντά μας. Ένας
σημαντικός και έγκριτος μεταφραστής, συγγραφέας και κριτικός δεν θα βρίσκεται πια
ανάμεσά μας στην φιλόξενη ομάδα των Αναγνώσεων να εμπνέει σεβασμό και νηφαλιότητα
με την ψύχραιμη, συνετή και μειλίχια παρουσία και την αδιαμφισβήτητη συνεισφορά
του σε αναλύσεις και ερμηνείες, ιδέες και απόψεις.
Ένας άνθρωπος των γραμμάτων με διαύγεια και οξυδέρκεια πνεύματος, σπάνιο ήθος και τόλμη, ο οποίος αντιμετώπισε ακόμα και τη δύσκολη και μακρά περιπέτεια της υγείας του με δημιουργικό οίστρο και χωρίς μεμψιμοιρία. Με δύναμη, εγκαρτέρηση και γενναιότητα, όπως αρμόζει σ’ αυτούς που πορεύτηκαν στη ζωή με γνώση, σθένος και ευψυχία.
Γιώργο καλό κατευόδιο.
Ένας άνθρωπος των γραμμάτων με διαύγεια και οξυδέρκεια πνεύματος, σπάνιο ήθος και τόλμη, ο οποίος αντιμετώπισε ακόμα και τη δύσκολη και μακρά περιπέτεια της υγείας του με δημιουργικό οίστρο και χωρίς μεμψιμοιρία. Με δύναμη, εγκαρτέρηση και γενναιότητα, όπως αρμόζει σ’ αυτούς που πορεύτηκαν στη ζωή με γνώση, σθένος και ευψυχία.
Γιώργο καλό κατευόδιο.
Μαρία Μοίρα
Ο Γιώργος Μερτίκας
Δεν αποζητούσε τους επαίνους και
τις τιμές της αγοράς. Τα κείμενα που έγραψε, αλλά και η συνολική στάση της ζωής
του ήταν μηνύματα σε μπουκάλι στον ωκεανό της ασημαντότητας. Άνοιξε δρόμους,
μακριά από τις, δήθεν, λεωφόρους της πανεπιστημιακής φιλοσοφικής ημιμάθειας.
Μετέφρασε και επιμελήθηκε κείμενα-παράθυρα και κατώφλια για τους ερχόμενους.
Όσοι ήταν αυτοί, όσοι θα είναι.
Όπως έγραψε ο ίδιος, κάποτε, στον
σπουδαίο Λεβιάθαν (και είναι σαν
να τον ακούω, με το αμυδρό χαμόγελο και την έμφυτη, αλλά και απηνή ευγένειά
του), «οι άνθρωποι συνήθισαν να περιφρονούν το πνεύμα των λέξεων που δεν
σχετίζεται άμεσα με τα πράγματα που σχεδιάζει η τεχνική των καθημερινών
αναγκών, να το θεωρούν πλάσμα της φαντασίας, κατάλληλο για βραδινές
πνευματιστικές συγκεντρώσεις, που θα το καταναλώσουν κι αυτό, βγαίνοντας προς
στιγμή από την άνοια του κόσμου». Για να καταλήξει σε μια φράση που κρύβει πείσμα,
εγκαρτέρηση, και τελικά ελπίδα για τα μελλούμενα: «Το πνεύμα όμως εκδικείται».
Για κάτι τέτοια, και για πολλά
ακόμα που θα τα κρατήσω για μένα, για άλλες μέρες, Γιώργο σε χαιρετώ και σε
ευχαριστώ.
Πέτρος-Ιωσήφ Στανγκανέλλης
Γιώργος Μερτίκας, αποσπάσματα από κείμενά του
Δεν χωρεί αμφιβολία, πως η
εκάστοτε περιοδολόγηση του μοντέρνου και του μεταμοντέρνου κόσμου εμπεριέχει
ένα στοιχείο αυθαιρεσίας.
Είτε επιλέγουμε κάποια δημόσια τέχνη, όπως η αρχιτεκτονική, είτε κάποια ιδιωτική, όπως η ποίηση, τα όρια των περιόδων είναι ασαφή. Από την αρχιτεκτονική του Λε Κορμπυζιέ, τη ζωγραφική του Πόλλοκ, μέχρι και την ποίηση του Μπωντλαίρ, η τομή που χαράσσεται είναι ζήτημα θεωρητικής εποπτείας. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το αμάλγαμα που προκύπτει είναι η μεταμοντέρνα ή μαζική κοινωνία.
Σε μια επιγραμματική σύλληψη των περιόδων, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το μοντέρνο έχει για προμετωπίδα την πανουργία του Λόγου, ενώ το μεταμοντέρνο την ετερογονία των σκοπών. Αλλά, αφήνοντας προς στιγμήν στην άκρη τους κάθε λογής γόνους, δικαιούμαστε να πούμε, μαζί με τον Μούζιλ, πως αξίζει να περισώσουμε ό,τι αξίζει να περισωθεί. Ο εικοστός αιώνας, λοιπόν, αξίζει μόνο και μόνο επειδή έβγαλε έναν Μπουνιουέλ.
«Αναγνώσεις», 9-3-2008
Οι ιστορικές δυνατότητες δεν παρουσιάζονται κάθε μέρα, ούτε κατά πως θέλουμε και μας βολεύει. Οι ιδέες δεν υλοποιούνται στο κενό, και όσοι λαχταρούν την καθαρότητά τους χρειάζεται να παραμένουν στον ανέφελο ουρανό τους. Η επιστροφή στο σπήλαιο των ανθρώπινων πραγμάτων, για να θυμηθούμε την πλατωνική παραβολή, σημαίνει τακτικές και ελιγμούς, προσαρμογές και ρήξεις γύρω από μια στρατηγική, από έναν μπούσουλα που δεν μας κάνει να ξεχάσουμε σε ποιον πλανήτη, σε ποια χώρα και σε ποιους καιρούς ζούμε και τι σημαίνει να είμαστε αριστεροί.
«Αναγνώσεις», 2-6-12
Αριστεροσύνη σημαίνει πρώτα και κύρια πολιτική αξιοπρέπεια. Βρεθήκαμε στους δρόμους της αριστεράς από την πρώτη μας νεότητα γιατί ψυχανεμιστήκαμε ότι κάτι μέσα στο έρμα της μπορεί να σώσει την αξιοπρέπειά μας.
Η αποστροφή, όχι μόνο μέσα απ’ την ανάγκη αλλά αν θέλετε και για λόγους αισθητικής, στη νεοπλουτίστικη γλίτσα που τυράννησε για δεκαετίες την ελληνική κοινωνία είναι το μείζον κοινό χαρακτηριστικό που συνδέει γενιές ανθρώπων οι οποίες προσέρχονται στην αριστερά, ενώ πολλοί απ’ αυτούς δεν έχουν καν μια αμυδρή ιδέα για τα περαιτέρω.
Στην άβυσσο της παγκοσμιοποίησης και της συνεχούς ανακατανομής του παγκόσμιου και τοπικού πλούτου, η υπεραξία που γεννά το κεφάλαιο του αριστερού λόγου είναι το τελευταίο υλικό κεφάλαιο που έχει μείνει αλώβητο.
«Αναγνώσεις», 16-6-2012
Είτε επιλέγουμε κάποια δημόσια τέχνη, όπως η αρχιτεκτονική, είτε κάποια ιδιωτική, όπως η ποίηση, τα όρια των περιόδων είναι ασαφή. Από την αρχιτεκτονική του Λε Κορμπυζιέ, τη ζωγραφική του Πόλλοκ, μέχρι και την ποίηση του Μπωντλαίρ, η τομή που χαράσσεται είναι ζήτημα θεωρητικής εποπτείας. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το αμάλγαμα που προκύπτει είναι η μεταμοντέρνα ή μαζική κοινωνία.
Σε μια επιγραμματική σύλληψη των περιόδων, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το μοντέρνο έχει για προμετωπίδα την πανουργία του Λόγου, ενώ το μεταμοντέρνο την ετερογονία των σκοπών. Αλλά, αφήνοντας προς στιγμήν στην άκρη τους κάθε λογής γόνους, δικαιούμαστε να πούμε, μαζί με τον Μούζιλ, πως αξίζει να περισώσουμε ό,τι αξίζει να περισωθεί. Ο εικοστός αιώνας, λοιπόν, αξίζει μόνο και μόνο επειδή έβγαλε έναν Μπουνιουέλ.
«Αναγνώσεις», 9-3-2008
Οι ιστορικές δυνατότητες δεν παρουσιάζονται κάθε μέρα, ούτε κατά πως θέλουμε και μας βολεύει. Οι ιδέες δεν υλοποιούνται στο κενό, και όσοι λαχταρούν την καθαρότητά τους χρειάζεται να παραμένουν στον ανέφελο ουρανό τους. Η επιστροφή στο σπήλαιο των ανθρώπινων πραγμάτων, για να θυμηθούμε την πλατωνική παραβολή, σημαίνει τακτικές και ελιγμούς, προσαρμογές και ρήξεις γύρω από μια στρατηγική, από έναν μπούσουλα που δεν μας κάνει να ξεχάσουμε σε ποιον πλανήτη, σε ποια χώρα και σε ποιους καιρούς ζούμε και τι σημαίνει να είμαστε αριστεροί.
«Αναγνώσεις», 2-6-12
Αριστεροσύνη σημαίνει πρώτα και κύρια πολιτική αξιοπρέπεια. Βρεθήκαμε στους δρόμους της αριστεράς από την πρώτη μας νεότητα γιατί ψυχανεμιστήκαμε ότι κάτι μέσα στο έρμα της μπορεί να σώσει την αξιοπρέπειά μας.
Η αποστροφή, όχι μόνο μέσα απ’ την ανάγκη αλλά αν θέλετε και για λόγους αισθητικής, στη νεοπλουτίστικη γλίτσα που τυράννησε για δεκαετίες την ελληνική κοινωνία είναι το μείζον κοινό χαρακτηριστικό που συνδέει γενιές ανθρώπων οι οποίες προσέρχονται στην αριστερά, ενώ πολλοί απ’ αυτούς δεν έχουν καν μια αμυδρή ιδέα για τα περαιτέρω.
Στην άβυσσο της παγκοσμιοποίησης και της συνεχούς ανακατανομής του παγκόσμιου και τοπικού πλούτου, η υπεραξία που γεννά το κεφάλαιο του αριστερού λόγου είναι το τελευταίο υλικό κεφάλαιο που έχει μείνει αλώβητο.
«Αναγνώσεις», 16-6-2012
Πάντα κάτι θα ξεφεύγει…
Του Νίκου
Κατσιαούνη*
Τον Γιώργο Μερτίκα
τον γνώρισα πριν από μία δεκαετία περίπου, σε μια κρίσιμη στιγμή της νεότητάς
μου, όταν τα εργαλεία για την κατανόηση και την αλλαγή του κόσμου είχαν αρχίσει
να αποπνέουν το υγρό άρωμα της σκουριάς και η ετερογονία των σκοπών μάς έκλεινε
ήδη πονηρά το μάτι από το απέναντι πεζοδρόμιο της ιστορίας. Στα χρόνια που
ακολούθησαν είχα την τύχη να με περιβάλει με την πολύτιμη φιλία του και να αποτελέσει
για μένα έναν πνευματικό οδοδείκτη, έναν ακριβό δάσκαλο που μου άνοιξε νέους
δρόμους για νέες ουτοπίες και αναζητήσεις.
Ο Μερτίκας υπήρξε μια «αιρετική» φιγούρα των νεότερων ελληνικών γραμμάτων που δεν μπορούσε να πειθαρχήσει ούτε στις ακαδημαϊκές νόρμες, ούτε στις αγοραίες επιταγές της εκδοτικής βιβλιοπαραγωγής. Γέννημα θρέμμα του πολιτικού ριζοσπαστισμού της Μεταπολίτευσης, αντιλήφθηκε εγκαίρως τα θεωρητικά αδιέξοδα του μαρξογενούς οπλοστασίου και έστρεψε τις αναζητήσεις του σε μια σειρά στοχαστών που βασικά τους έργα βρίσκονταν στη μνημειώδη πλέον σειρά του Παναγιώτη Κονδύλη στις εκδόσεις Γνώση – η εν λόγω σειρά κατέχει περίοπτη θέση στη βιβλιοθήκη του σπιτιού του. Ο έντονος διάλογος την εποχή εκείνη ανάμεσα στον νεωτερικό μοντερνισμό και το «μεταμοντέρνο», τον οποίο αποτύπωσε υποδειγματικά στο περιοδικό Λεβιάθαν, τον οδήγησε στην Παρακμή του αστικού πολιτισμού και στη μετέπειτα συναναστροφή του με τον φιλόσοφο της ισχύος Κονδύλη, τον Ολύμπιο φίλο και δάσκαλο που πάντα μνημόνευε με αξιοθαύμαστο σεβασμό και ειλικρινή αγάπη.
Ο Μερτίκας ήταν άνθρωπος ευρείας κουλτούρας και μεγάλης καλλιέργειας, με βαθιά θεωρητική παιδεία που πατούσε στις στέρεες βάσεις των κλασικών, με ήθος και αταλάντευτη αξιοπρέπεια, και με μια παροιμιώδη σεμνότητα που δύσκολα συναντάς στους φαντασμένους κύκλους των διανοουμένων. Στην πνευματική του παρακαταθήκη, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται οι εξαιρετικές και προσεγμένες μεταφράσεις του σε μείζονα και απαιτητικά κείμενα, αλλά και ένα πλήθος δικών του δοκιμίων στα οποία ο Γιώργος μάς επικοινώνησε τη χαρακτηριστική του ρητορική δεινότητα και τη βαθιά θεωρητική του γνώση.
Ό,τι και να πει κανείς για τον Γιώργο Μερτίκα, πάντα κάτι θα ξεφεύγει, κάτι θα υπολείπεται της χαρισματικής του προσωπικότητας, της έντονης πνευματικότητας που εξέπεμπε και του σπάνιου χαρακτήρα του. Είναι πολύ νωρίς ακόμη για να κάνουμε μια αποτίμηση της προσφοράς του και του έργου. Αλλά είμαι σίγουρος ότι κάποιοι, έστω λίγοι, θα φροντίσουν ώστε να γίνει στο άμεσο μέλλον.
Όσα είπαμε παλιά ισχύουν, Γιώργο.
Καλό ταξίδι, πολύτιμε Φίλε.
Θα σε θυμάμαι πάντα με μεγάλη χαρά.
Ο Μερτίκας υπήρξε μια «αιρετική» φιγούρα των νεότερων ελληνικών γραμμάτων που δεν μπορούσε να πειθαρχήσει ούτε στις ακαδημαϊκές νόρμες, ούτε στις αγοραίες επιταγές της εκδοτικής βιβλιοπαραγωγής. Γέννημα θρέμμα του πολιτικού ριζοσπαστισμού της Μεταπολίτευσης, αντιλήφθηκε εγκαίρως τα θεωρητικά αδιέξοδα του μαρξογενούς οπλοστασίου και έστρεψε τις αναζητήσεις του σε μια σειρά στοχαστών που βασικά τους έργα βρίσκονταν στη μνημειώδη πλέον σειρά του Παναγιώτη Κονδύλη στις εκδόσεις Γνώση – η εν λόγω σειρά κατέχει περίοπτη θέση στη βιβλιοθήκη του σπιτιού του. Ο έντονος διάλογος την εποχή εκείνη ανάμεσα στον νεωτερικό μοντερνισμό και το «μεταμοντέρνο», τον οποίο αποτύπωσε υποδειγματικά στο περιοδικό Λεβιάθαν, τον οδήγησε στην Παρακμή του αστικού πολιτισμού και στη μετέπειτα συναναστροφή του με τον φιλόσοφο της ισχύος Κονδύλη, τον Ολύμπιο φίλο και δάσκαλο που πάντα μνημόνευε με αξιοθαύμαστο σεβασμό και ειλικρινή αγάπη.
Ο Μερτίκας ήταν άνθρωπος ευρείας κουλτούρας και μεγάλης καλλιέργειας, με βαθιά θεωρητική παιδεία που πατούσε στις στέρεες βάσεις των κλασικών, με ήθος και αταλάντευτη αξιοπρέπεια, και με μια παροιμιώδη σεμνότητα που δύσκολα συναντάς στους φαντασμένους κύκλους των διανοουμένων. Στην πνευματική του παρακαταθήκη, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται οι εξαιρετικές και προσεγμένες μεταφράσεις του σε μείζονα και απαιτητικά κείμενα, αλλά και ένα πλήθος δικών του δοκιμίων στα οποία ο Γιώργος μάς επικοινώνησε τη χαρακτηριστική του ρητορική δεινότητα και τη βαθιά θεωρητική του γνώση.
Ό,τι και να πει κανείς για τον Γιώργο Μερτίκα, πάντα κάτι θα ξεφεύγει, κάτι θα υπολείπεται της χαρισματικής του προσωπικότητας, της έντονης πνευματικότητας που εξέπεμπε και του σπάνιου χαρακτήρα του. Είναι πολύ νωρίς ακόμη για να κάνουμε μια αποτίμηση της προσφοράς του και του έργου. Αλλά είμαι σίγουρος ότι κάποιοι, έστω λίγοι, θα φροντίσουν ώστε να γίνει στο άμεσο μέλλον.
Όσα είπαμε παλιά ισχύουν, Γιώργο.
Καλό ταξίδι, πολύτιμε Φίλε.
Θα σε θυμάμαι πάντα με μεγάλη χαρά.
*Ο Νίκος Κατσιαούνης είναι υπεύθυνος των εκδόσεων και του περιοδικού Έρμα
Με τον Διομήδη…
Του
Δημήτρη Δημόπουλου*
«Καλύτερα
με τον Διομήδη [Κομνηνό] και να κάνω λάθος παρά με τους ώριμους και να ’χω
δίκιο». Σε αυτή τη δήλωση συνοψίζεται πιστεύω όλη η πορεία της ζωής του Γιώργου
Μερτίκα.
Ευγενικός,
με αριστοκρατική απόσταση από αντιπαραθέσεις και μικρότητες, βαθύς γνώστης των νεότερων
και σύγχρονων φιλοσοφικών ρευμάτων, συνέχισε στον δρόμο του φίλου του Παναγιώτη
Κονδύλη, αφήνοντάς μας κι αυτός με τη σειρά του πλήθος θεωρητικών κειμένων.
Με
τον Γιώργο γνωριστήκαμε από κοντά και καλύτερα στα μέσα της δεκαετίας του ’80, με
την έκδοση του πρώτου Λεβιάθαν. Ο
Γιώργος έκανε, θυμάμαι, τα πάντα ‒ μεταφράσεις, επιμέλειες, διορθώσεις, αλλά
και τα φιλμ και το τυπογραφείο και τη διακίνηση. Τα τελευταία χρόνια κάθε
Δευτέρα, πριν συναντηθεί με τους συντελεστές των «Αναγνώσεων» της Αυγής, έκανε τη βόλτα του πρώτα στον Ναυτίλο και μετά από εμάς, στο
Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο. Συζητούσαμε για τις νέες κυκλοφορίες, σχολιάζαμε την
πολιτική επικαιρότητα, ανταλλάσσαμε πληροφορίες για κοινούς γνωστούς και
φίλους, ενώ ο Γιώργος κατέβαζε τα πρώτα τσίπουρα της μέρας καπνίζοντας
αρειμανίως ‒ τη μόνιμη σταθερή διαφωνία μας.
Σε
αυτό το περιβάλλον του πρότεινα να επανεκδώσουμε ορισμένους εξαντλημένους
τίτλους των εκδόσεων Λεβιάθαν, και καταλήξαμε να αναλάβει τη σειρά Λεβιάθαν στις
εκδόσεις Κουκκίδα. Η συνεργασία μας αποδείχτηκε εξαιρετική. Μάλιστα, ο Γιώργος κάλυπτε
πολλές από τις αρμοδιότητες του εκδότη ‒ επέλεγε γραμματοσειρές, εξώφυλλα, ακόμη
και για το χαρτί είχε άποψη. Κουβαλούσε στο δισάκι του πολλούς τίτλους, και κάθε
τόσο μου παρουσίαζε κι από έναν. Προλάβαμε να εκδώσουμε εφτά.
Θα
τον θυμάμαι για την αγνή φιλία του, την ευγένειά του, τη στοχαστικότητά του,
αλλά και για τη γενναιότητα και την αξιοπρέπεια με την οποία τον είδα να
αντιμετωπίζει την αρρώστια του.
*Ο
Δημήτρης Δημόπουλος είναι υπεύθυνος των εκδόσεων Κουκκίδα
Λίγα λόγια για τον Γιώργο
Ελάχιστες είναι οι
περιπτώσεις ενός στοχαστή να είναι τόσο σεμνός όπως ήταν ο Γιώργος. Η σεμνότητά
του δεν ήταν επειδή δεν μιλούσε για τον εαυτό του. Η σεμνότητα του ήταν στάση
ζωής. Ήταν ο τρόπος που μιλούσε για τους άλλους. Καταλάβαινες χωρίς πολλά
πολλά, το έργο όσων εκτιμούσε και σε πιο βιβλίο έβρισκε κάτι ενδιαφέρον, χωρίς
δραματικές εκφράσεις και θεατρινισμούς. Μιλούσε για τους άλλους –κριτικά ή με
επαίνους− χωρίς να τους “αντιπαραβάλλει”
με τον εαυτό του. Πόσοι είναι σήμερα οι στοχαστές που μπορούν να συζητάνε για
τα έργα άλλων, χωρίς να κάνουν καμία αναφορά στον εαυτό τους;
Αισθάνομαι ντροπή πως μετά από τόσα χρόνια συνεργασίας στις Αναγνώσεις έμαθα τόσα πολλά για τον Γιώργο διαβάζοντας τις νεκρολογίες που έγραψαν φίλοι του. Όπως και για εκείνη τη φωτογραφία σκαρφαλωμένο στην κολώνα της εισόδου του Πολυτεχνείου το 1973.
Και κάτι άλλο∙ διέθετε ένα χαρακτηριστικό που ολοένα και γίνεται πιο σπάνιο. Ο Γιώργος ήταν ένας ιδιαίτερα ευγενικός άνθρωπος. Μία αυθόρμητη ευγένεια. Πόσο σπάνιο γίνεται κάθε μέρα να βρίσκει κανείς τέτοιους ανθρώπους.
Κώστας Γαβρόγλου
Αισθάνομαι ντροπή πως μετά από τόσα χρόνια συνεργασίας στις Αναγνώσεις έμαθα τόσα πολλά για τον Γιώργο διαβάζοντας τις νεκρολογίες που έγραψαν φίλοι του. Όπως και για εκείνη τη φωτογραφία σκαρφαλωμένο στην κολώνα της εισόδου του Πολυτεχνείου το 1973.
Και κάτι άλλο∙ διέθετε ένα χαρακτηριστικό που ολοένα και γίνεται πιο σπάνιο. Ο Γιώργος ήταν ένας ιδιαίτερα ευγενικός άνθρωπος. Μία αυθόρμητη ευγένεια. Πόσο σπάνιο γίνεται κάθε μέρα να βρίσκει κανείς τέτοιους ανθρώπους.
Λύτρωση…
«Λύτρωση της τέχνης» ονόμαζε ο Γιώργος Μερτίκας την «απαλλαγή της από κάθε μορφή εξαρτήσεων από μια φαύλη πραγματικότητα», που υπήρξε «ο πυρήνας των κινημάτων της πρωτοπορίας, αλλά και ο κοινός τόπος ποικίλων ριζοσπαστικών θεωριών για την τέχνη».
Ίσως μια τέτοια αρχική διατύπωση δεν προσδοκά τόσο μια φυγή από το πραγματικό όσο τη διαρκή δυνατότητα αποδέσμευσης, αυτονόμησης και απελευθέρωσης από αυτό, ώστε τελικά από μια απόσταση να καταστεί ξανά ορατό, να τεθεί στην κρίση των υποκειμένων.
Η ανεξαρτησία της σκέψης, η αυτονομία της πράξης και η κριτική, αναστοχαστική απόσταση αποτέλεσαν τα κύρια χαρακτηριστικά της μορφής του διανοούμενου που ασφαλώς υπήρξε ο Γιώργος.
Η δυσκολία στην απόδοση μίας, συγκεκριμένης ιδιότητας στο πρόσωπό του καταμαρτυρά αυτήν ακριβώς τη διάσταση του πολυδιάστατου και ευρυμαθούς διανοούμενου, την ικανότητά του πάντοτε από ένα κέντρο και με τη δική του σκευή να διαπερνά τα επιμέρους πεδία και τις πειθαρχίες, να υπερβαίνει τις όποιες δεσμεύσεις και να τοποθετείται σε κάθε στιγμή μειλίχια, με πραότητα, σοβαρότητα και ευστοχία. Αυτήν την εικόνα του θα θυμάμαι, τούτη η στοχαστικότητά του λείπει και θα λείψει από τις Δευτέρες των «Αναγνώσεων».
Κώστας Χριστόπουλος
Ίσως μια τέτοια αρχική διατύπωση δεν προσδοκά τόσο μια φυγή από το πραγματικό όσο τη διαρκή δυνατότητα αποδέσμευσης, αυτονόμησης και απελευθέρωσης από αυτό, ώστε τελικά από μια απόσταση να καταστεί ξανά ορατό, να τεθεί στην κρίση των υποκειμένων.
Η ανεξαρτησία της σκέψης, η αυτονομία της πράξης και η κριτική, αναστοχαστική απόσταση αποτέλεσαν τα κύρια χαρακτηριστικά της μορφής του διανοούμενου που ασφαλώς υπήρξε ο Γιώργος.
Η δυσκολία στην απόδοση μίας, συγκεκριμένης ιδιότητας στο πρόσωπό του καταμαρτυρά αυτήν ακριβώς τη διάσταση του πολυδιάστατου και ευρυμαθούς διανοούμενου, την ικανότητά του πάντοτε από ένα κέντρο και με τη δική του σκευή να διαπερνά τα επιμέρους πεδία και τις πειθαρχίες, να υπερβαίνει τις όποιες δεσμεύσεις και να τοποθετείται σε κάθε στιγμή μειλίχια, με πραότητα, σοβαρότητα και ευστοχία. Αυτήν την εικόνα του θα θυμάμαι, τούτη η στοχαστικότητά του λείπει και θα λείψει από τις Δευτέρες των «Αναγνώσεων».
Κώστας Χριστόπουλος
Δυο λόγια…
.jpg)
Του Παναγιώτη Νούτσου*
Στο τέλος της δεκαετίας του ’80 κυκλοφορεί το περιοδικό Λεβιάθαν, με ενδεικτικό υπότιτλο: «Τριμηνιαία έκδοση της Εταιρίας Έρευνας και Μελέτης του Πολιτισμού και της Κουλτούρας». Όσοι/ες είχαν ασχοληθεί με τον Hobbes δεν μπορούσαν να παρακάμψουν ό,τι είχε οριοθετηθεί απ’ αυτόν ως «διαφορά των τρόπων» και συνάμα ως «νους των κοινών ανθρώπων» που είναι «σαν λευκό χαρτί, κατάλληλο να δεχθεί οτιδήποτε εντυπώσει σ’ αυτό η δημόσια εξουσία». Μετά από μια πρώτη αξιόλογη σταδιοδρομία του περιοδικού, καθηγητής της Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας εμφανίζεται στο 5ο τεύχος (1989), με την εργασία του: «Από την ‘πολιτική λογική’ στην ‘κοινωνική λογική’», σσ. 117-126. Με προαναγγελία: «Η μέθοδος που θ’ ακολουθηθεί είναι ιστορικο-κριτική και εντάσσεται σ’ εκείνη την ιστορία των ιδεών που εκτιμά την ονομασία της ως αναγκαίο πλεονασμό». Μια συνοπτική εκδοχή αυτή της εργασίας δημοσιεύθηκε (Το Βήμα, 10.5.1998) με τίτλο: «Για το γαλλικό Μάη». Και οι δύο εργασίες περιλαμβάνονται στον τόμο: Φιλοσοφείον. Ένας θεσμός χειραφέτησης (Αθήνα 2001, 181-194 και 195-199) και στα γαλλικά βιβλία: Le marxisme européen, 1989, 59-69 και Les “Intellectueles”, με υπότιτλο: De la “logique politique” à la “logique sociale”, 2001, 39-48. Αν μνημονεύω αυτή τη σειρά των δημοσιεύσεων είναι για μιαν ακόμη –γραπτή και στερνή τώρα– ανυπόκριτη ευχαριστία στον Γιώργο Μερτίκα, δημιουργό του Λεβιάθαν και συμμέτοχο των “Αναγνώσεων”, που πρόσφατα μας αποχαιρέτησε…
*Ο Παναγιώτης Νούτσος είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Παν/μιο Ιωαννίνων
Θα λείψει…
Ο Γιώργος Μερτίκας ήταν ένας ταλαντούχος, χαρισματικός
άνθρωπος. Ήταν μεταφραστής, δοκιμιογράφος αλλά και σημαντικός εκδότης. Ήταν ο
εκδότης του ιστορικού περιοδικού «Λεβιάθαν», που μας συντρόφεψε για χρόνια.
Ήταν επίσης η προσωποποίηση της φυσικής ευγένειας και της ανυπόκριτης
σεμνότητας. Θα λείψει από τα ελληνικά γράμματα.
Στέφανος Δημητρίου
Ο Μερτίκας που αγαπήσαμε
Στα ίχνη της δοκιμιακής, μεταφραστικής
και εκδοτικής δραστηριότητας του Γιώργου Μερτίκα
Του Γιάννη-Παναγιώτη Βούλγαρη*
«Οι άνθρωποι
συνήθισαν να περιφρονούν το πνεύμα των λέξεων […], να το θεωρούν πλάσμα της φαντασίας,
κατάλληλο για βραδινές πνευματιστικές συγκεντρώσεις, που θα το καταναλώσουν κι
αυτό, βγαίνοντας προς στιγμή από την ανία του κόσμου. Το πνεύμα όμως
εκδικείται. Γιατί έχει τη δική του ζωή. […] Τριγυρνά στον κόσμο […] ζητώντας
επίμονα εκείνο που του ανήκει. Τη δικαίωσή του στον κόσμο».[1]
Γιώργος Μερτίκας
Ο Γιώργος Μερτίκας υπήρξε τόσο χαμηλών τόνων που ποτέ δεν
διεκδίκησε την αναγνώριση που αναλογούσε στο έργο του, παρότι βρισκόταν, σε
όλες τις δεκαετίες της δραστηριότητάς του, στο επίκεντρο του φιλοσοφικού
στοχασμού στην Ελλάδα. Το έργο του όμως είναι, και θα συνεχίσει να είναι,
παρόν∙ ακτινοβολώντας το μέγεθός του, την ποιότητα και την καθοριστικότητά του.
Αποτιμώντας το έργο του Παναγιώτη Κονδύλη, ο Γιώργος Μερτίκας
έγραφε:
«Προτού ξεκινήσω την
αναφορά μου στη μεταφραστική κι εκδοτική δραστηριότητά του […], επιτρέψτε μου
να υπενθυμίσω ότι αυτή δεν είναι η πρωτεύουσα εργασία του. […] Έχει να
παρουσιάσει πρωτότυπο και πολυσήμαντο έργο, που ασφαλώς χρειάζεται ιδιαίτερη
μελέτη και παρουσίαση. Ωστόσο, έχω την πεποίθηση ότι η δουλειά του ως
μεταφραστή ή επιμελητή αποτελεί προϋπόθεση για την υποδοχή ή θεμελίωση του
συγγραφικού του έργου».[2]
Ο Γιώργος Μερτίκας ήταν συγγραφέας, μεταφραστής και εκδότης, ο
οποίος, «όχι μόνον παρήγαγε πρωτότυπο
πνευματικό σημαντικό έργο, μα συνάμα φρόντισε να δώσει και τις πηγές του μέσω
της μεταφραστικής κι εκδοτικής δραστηριότητάς του».[3]
Η τριπλή του αυτή ιδιότητα πραγματώνεται στο μέγιστο βαθμό της στο περιοδικό Λεβιάθαν, το οποίο αποτελεί συγχρόνως το
κορυφαίο περιοδικό πολιτικής φιλοσοφίας στη μεταπολίτευση, εκ των κορυφαίων
πολιτικών περιοδικών της ίδιας περιόδου, και εκ των κορυφαίων φιλοσοφικών
περιοδικών της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Και όχι μόνο αυτό. Με τον Λεβιάθαν, ο Μερτίκας έδειξε πώς πρέπει
να βγαίνουν τα περιοδικά, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και γενικώς. Ο Λεβιάθαν αποτέλεσε ό,τι πιο κοντινό
μπορούσε να υπάρξει στο περιοδικό Telos, όχι ως αντιγραφή ή ως μεταφορά του εν λόγω
περιοδικού στα ελληνικά δεδομένα, αλλά ως αντίστοιχο εγχείρημα και ισότιμο
μέγεθος, σε μια κατά πολύ μικρότερη χώρα, με γλώσσα που δεν μιλιέται εκτός των
συνόρων της. Άλλωστε, το να λαμβάνουν κείμενα προς δημοσίευση από παγκόσμια
μεγέθη της εποχής τους, όπως η Heller, δεν το διανοούντο
και δεν το διανοούνται σχεδόν όλα τα περιοδικά παγκοσμίως, πλην εξαιρέσεων∙ και
σε αυτές τις εξαιρέσεις δεν περιλαμβάνονται άλλα ελληνικά περιοδικά, πλην του Λεβιάθαν. Μάλιστα, η Agnes Heller, από
κοινού με τον Κορνήλιο Καστοριάδη και τον Martin Jay, συγκροτούσαν τη «Διεθνή
Συμβουλευτική Επιτροπή» του Λεβιάθαν…
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)