Γιατί επαναστάτησαν οι προύχοντες το 1821;

Του Σπύρου Κακουριώτη

 

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΑΧΑΡΑΣ, Πώς και γιατί φτάσαμε στην Ελληνική Επανάσταση. Ιστορίες προυχόντων πριν από το 1821, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2025, σελ. 374

 

Καιροσκόποι, δειλοί συμφεροντολόγοι, έτοιμοι να συνθηκολογήσουν με τον Οθωμανό, αν αυτό απαιτούσαν τα συμφέροντά τους, προδότες του Αγώνα: αυτά είναι μερικά μόνο από τα στερεότυπα τα οποία κυριάρχησαν για πολλά χρόνια στη δημόσια σφαίρα σχετικά με τους προύχοντες, κυρίως της Πελοποννήσου, και τον ρόλο που διαδραμάτισαν, τόσο κατά την προπαρασκευή όσο και κατά τη διάρκεια της  Ελληνικής Επανάστασης.   

Χάρη στην ανανέωση του ενδιαφέροντος των ερευνητών για το 1821, που αναζωπυρώθηκε ενόψει της δισεκατονταετηρίδας, η εικόνα αυτή έχει ρηγματωθεί, αν όχι πλήρως ανατραπεί. Η μελέτη του ιστορικού Δημήτρη Μπαχάρα, που μόλις κυκλοφόρησε, εστιάζει ακριβώς στη συμμετοχή της προυχοντικής τάξης στην Ελληνική Επανάσταση, επιδιώκοντας να ανατρέψει τα στερεότυπα και τις παραδοσιακές αυτές ερμηνείες, αναδεικνύοντας τη δυναμική των σχέσεων των προυχοντικών οικογενειών, τις συμμαχίες και τις συγκρούσεις που διαμόρφωσαν τη στάση τους στα χρόνια πριν από το 1821.

Μέσα από την ανάλυση αρχειακών πηγών και τη διερεύνηση ιστορικών γεγονότων, ο συγγραφέας προσεγγίζει το ζήτημα υπό το πρίσμα των πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών της εποχής. Το βιβλίο εστιάζει ιδιαίτερα στις οικογένειες Περρούκα, Χαραλάμπη και Κανακάρη-Ρούφου, οι οποίες διαμόρφωσαν μια ξεχωριστή συμμαχία μέσα στο πολύπλοκο δίκτυο της προυχοντικής εξουσίας. Η δράση τους παρουσιάζεται στο πλαίσιο των ευρύτερων αντιπαραθέσεων που εκτυλίχθηκαν μεταξύ των ισχυρών οικογενειών της Πελοποννήσου, όπως οι Δεληγιάννηδες, οι Ζαΐμηδες και οι Λόντοι.

Ένα από τα κεντρικά ερωτήματα της μελέτης είναι το γιατί οι προύχοντες, παρότι είχαν οικονομικά και πολιτικά προνόμια μέσα στο οθωμανικό σύστημα, αποφάσισαν να συμμετάσχουν στις επαναστατικές διαδικασίες. Ο συγγραφέας αναλύει πώς οι εσωτερικές συγκρούσεις, οι συμμαχίες με οθωμανούς αγιάνηδες και οι μεταβαλλόμενες ισορροπίες εξουσίας επηρέασαν τις αποφάσεις τους. Οι προύχοντες, συχνά διχασμένοι ανάμεσα στα οικονομικά τους συμφέροντα, τις αυξανόμενες εντάσεις στην Υψηλή Πύλη και τις επαναστατικές ιδέες που μεταφέρονταν από τους διαφωτιστές και τους Φιλικούς, έπρεπε να αποφασίσουν αν θα ακολουθούσαν έως το τέλος το μονοπάτι της επανάστασης ή αν θα παρέμεναν δέσμιοι του οθωμανικού παρελθόντος. Ιδιαίτερη σημασία σε αυτό φαίνεται ότι είχε η επαφή τους με τη Φιλική Εταιρεία και οι στρατηγικές που ακολούθησαν για την εξασφάλιση της θέσης τους στον νέο επαναστατικό κόσμο.

Το βιβλίο εξετάζει τις πολιτικές και κοινωνικές ισορροπίες της προεπαναστατικής περιόδου, εστιάζοντας στη δυναμική των φιλικών και οικογενειακών σχέσεων και στις οικονομικές επιδιώξεις των προεστών. Αντί να παρουσιάζει τους προύχοντες ως ομοιογενές σύνολο, αναδεικνύει την ποικιλομορφία των απόψεών τους, τις εσωτερικές τους συγκρούσεις και τις πολιτικές τους φιλοδοξίες.

Μέσα από την έρευνά του, ο Δημήτρης Μπαχάρας καταρρίπτει το μονοδιάστατο αφήγημα ότι οι προύχοντες ήταν απλώς αδιάφοροι ή εχθρικοί απέναντι στον Αγώνα. Αντίθετα, παρουσιάζονται ως δρώντα υποκείμενα, με συγκεκριμένα συμφέροντα και πολιτικές επιδιώξεις, που άλλοτε συμπορεύονταν και άλλοτε συγκρούονταν με τις υπόλοιπες δυνάμεις της Επανάστασης. Ακόμη, φωτίζει την οικονομική διάσταση της προεπαναστατικής Πελοποννήσου, αναδεικνύοντας τη σημασία της φορολογίας, των χρεών και των εμπορικών σχέσεων στη διαμόρφωση των πολιτικών εξελίξεων. Οι προύχοντες, αν και συχνά είχαν στενές σχέσεις με την οθωμανική διοίκηση, δεν έμειναν αμέτοχοι στις μεταβαλλόμενες πολιτικές συνθήκες, αλλά, αντίθετα, επεδίωξαν να διασφαλίσουν τη θέση τους μέσα από στρατηγικές συμμαχίες.

Μέσα από γλαφυρές περιγραφές και λεπτομερή τεκμηρίωση, ο συγγραφέας αποκαλύπτει την πολυπλοκότητα των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών που οδήγησαν στην Ελληνική Επανάσταση. Περιγράφει με ακρίβεια τις διπλωματικές διαβουλεύσεις, τις οικονομικές δοσοληψίες και τις στρατηγικές που ακολούθησαν οι προύχοντες για να διαχειριστούν τις εξελίξεις. Η σχέση των προκρίτων με τον Βελή Πασά και οι διαπραγματεύσεις για την πιθανή αυτονομία της Πελοποννήσου υπό τον Ναπολέοντα αποτελούν ενδεικτικά παραδείγματα του πολύπλοκου παιχνιδιού εξουσίας που βρισκόταν σε εξέλιξη πριν από την Επανάσταση. Η πολυσύνθετη πραγματικότητα που διαμορφωνόταν κάθε φορά που άλλαζε ο πασάς τίθεται επίσης στο επίκεντρο. Ο Σακήρ, ο Ιντζελί, ο Σεγίντ Αλί πασάς έπαιρναν με το μέρος τους συμμαχίες προκρίτων και αγιάνηδων αλλά δημιουργούσαν και εχθρούς, τόσο στην Πελοπόννησο όσο και στην Κωνσταντινούπολη. Και αυτές οι έχθρες οδηγούσαν σε πολιτικές και φυσικές συγκρούσεις, ακόμη και σε απόπειρες δολοφονίας, σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο οθωμανικό κόσμο.

Η ανά χείρας μελέτη αποτελεί μια διεισδυτική ιστορική αφήγηση, αλλά και μια βαθύτερη ανάλυση των μηχανισμών εξουσίας και της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ελίτ και του ευρύτερου πληθυσμού, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην κατανόηση του 1821 πέρα από τα παραδοσιακά ερμηνευτικά σχήματα. Αναδεικνύει τη σημασία των πολιτικών συμμαχιών και τις διαρκείς μεταβολές στις σχέσεις εξουσίας, προσφέροντας μια ανανεωμένη οπτική για την περίοδο, καταφέρνοντας να απευθύνεται όχι μόνο σε ιστορικούς, αλλά και σε κάθε άλλο αναγνώστη που επιζητεί να κατανοήσει βαθύτερα τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που οδήγησαν στην Ελληνική Επανάσταση. 

Δημήτρης Νεβεσκιώτης, Βe very careful when you fly close to sun, 2025, επιζωγραφισμένos πηλός, εφυάλωση, 60 x 60 εκ.