Φυσική άμυνα

(ένα εξαιρετικά πολύπλοκο «οικοσύστημα» μέσα μας)
 

Της Σύλβας Χαραλάμπους*

 

DANIEL M. DAVIS, Η κομψή θεραπεία: Δαμάζοντας τις φυσικές δυνάμεις του ανθρώπινου οργανισμού, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 237

 
Ο Daniel Davis, καθηγητής Ανοσολογίας στο πανεπιστήμιο Μάντσεστερ και διευθυντής ερευνών στο Συνεργατικό Κέντρο Έρευνας της Φλεγμονής, στο βιβλίο του “Η κομψή θεραπεία: Δαμάζοντας τις φυσικές δυνάμεις του ανθρώπινου οργανισμού” επιχειρεί, μέσα από τη δική του οπτική, μια πολυεπίπεδη ανατομία της επιστημονικής έρευνας σχετικά με τη φύση και τη δράση της φυσικής άμυνας του οργανισμού μας, την εκμετάλλευσή της για ανάπτυξη καινοτόμων θεραπειών και εν γένει την συνεισφορά της στη διασφάλιση της υγείας. Ως χαρισματικός storyteller, συνυφαίνει τα επιστημονικά ευρήματα με γεύση από τις προσδοκίες, τους ενθουσιασμούς, τα βιώματα, τις περιπέτειες, τις αγωνίες, και τις απογοητεύσεις των ανθρώπων, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις γνώσεις μας για το ανοσιακό σύστημα. Ανθρώπων άτυχων ή τυχερών, που καθώς η έρευνα είναι μια μακρόχρονη και επίπονη διαδικασία, άλλοι μπορεί να μην πρόλαβαν δυστυχώς να δουν τη μετατροπή των ιδεών τους σε επιτεύγματα και να απολαύσουν τους καρπούς της και άλλοι, επειδή είχε επέλθει το πλήρωμα του χρόνου, μπορεί να πέτυχαν πιο εύκολα το στόχο που τους προσέφερε αίγλη και χρήμα. Εμπλέκει, με αυτόν τον τρόπο, τον αναγνώστη στο αφήγημα, ταυτίζοντάς τον μαζί τους ώστε να αντιληφθεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, όπως περιέργεια, θέληση, παρατηρητικότητα, αδυναμίες, ελαττώματα, καθώς και τις ευκολίες και δυσκολίες που αντιμετώπισαν στην πορεία της ζωής τους. Παράλληλα, περιγράφει γεγονότα που διαδραματίζονται στην αρένα της οικονομικής υποστήριξης των καινοτόμων επιστημονικών ιδεών, όπως εμπλοκές, διαμάχες και ανταγωνισμούς μεταξύ δημόσιου φορέα, εταιριών, φιλόδοξων επενδυτών υψηλού ρίσκου, και ακαδημαϊκού χώρου, ενώ αναδεικνύει την συνεργατικότητα και τη διεπιστημονικότητα ως συστατικά της σύγχρονης έρευνας .
Το παρόν βιβλίο, αναπτύσσεται σε δύο κύρια κεφάλαια με τέσσερεις ενότητες το καθένα. Το πρώτο κεφάλαιο, εισάγει τον αναγνώστη στις βασικές γνώσεις του ανοσιακού συστήματος, καθώς περιγράφει πώς ανακαλύφθηκαν τα διάφορα είδη κυττάρων και η λειτουργία τους. Στην ενότητα «Μικρά βρόμικα μυστικά», ο συγγραφέας εξιστορεί επιτεύγματα που σχετίζονται με τους μηχανισμούς έναρξης, δράσης και λήξης της ανοσιακής απόκρισης, καθώς και με τη συμμετοχή σε αυτήν γονιδίων, μορίων και κυττάρων. Μέσα από την αφήγηση διαφαίνεται παράλληλα η σημασία της ανταλλαγής ιδεών στην ερευνητική διαδικασία. Στην ενότητα «Το κύτταρο που σημαίνει το συναγερμό» ο Davis, με άξονα τις περιπέτειες της ζωής ενός ερευνητή, αποτυπώνει την ιστορία της ανακάλυψης ενός σημαντικού ανοσοκυττάρου, το οποίο παίζει ρόλο στην ενορχηστρωμένη ακούσια εξειδικευμένη διαδικασία που ενεργοποιείται και δρα ανάλογα με το πρόβλημα, την ανοσιακή απόκριση. Μετά από χρόνια έρευνας, σε αυτήν την ανακάλυψη βασίστηκε για να αντιμετωπίσει τον καρκίνο που εμφάνισε ο ίδιος. Η απονομή του βραβείου Νόμπελ για το επίτευγμα αυτό, ήρθε αμέσως μετά το θάνατό του. Στην ενότητα «Συγκράτηση και έλεγχος», επιχειρεί μια ιστορική αναδρομή της ανακάλυψης των ιντερφερονών και ιντερλευκινών, μορίων που εμπλέκονται στις ανοσιακές αποκρίσεις, και του μετασχηματισμού τους σε θεραπευτικά και διαγνωστικά εργαλεία για διάφορα νοσήματα. Στην ενότητα «Μια εμπορική επιτυχία πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων», αναφέρεται στην εμπορευματοποίηση βιολογικών παραγόντων, μορίων που παίζουν σημαντικό ρόλο κατά την ανάπτυξη της φλεγμονής, κεντρικής διαδικασίας του ανοσιακού συστήματος. Τα μόρια αυτά στη συνέχεια καθίστανται μέρος της φαρέτρας βιοτεχνολογικών προϊόντων-φαρμάκων για την αντιμετώπιση κυρίως αυτοάνοσων νοσημάτων, αποφέροντας τεράστια κέρδη, χωρίς όμως και πάλι να επιτυγχάνουν πλήρη ίαση.
Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο συγγραφέας με τη ματιά του φυσικού, προσομοιάζει το ανοσιακό μας σύστημα με ένα «γαλαξία» μέσα μας. Στην ενότητα «Πυρετός, στρες και η δύναμη του νου» καταγράφει την έρευνα που έδειξε το ρόλο του πυρετού στην ενεργοποίηση του ανοσιακού συστήματος για την καταπολέμηση των μικροβίων και στη σύνδεσή του με τον νοητικό πόνο, καθώς και τις ενδείξεις για την επίδραση του στρες, του διαλογισμού και της ενσυνειδητότητας στην ίαση, στα εμβόλια, και στις ασθένειες. Στην ενότητα «Χρόνος και διάστημα», εξηγεί πώς μπορεί η σωματική και ψυχική υγεία μας να συνδέεται ακόμα και με το ηλιακό σύστημα! Παραθέτει ενδείξεις που αφορούν στην επίδραση του Κιρκάδιου ρυθμού στο ανοσιακό σύστημα, στη δράση των φαρμάκων και στον εμβολιασμό, ακόμα και στα ανοσολογικά δεδομένα των αστροναυτών κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους στο διάστημα. Συζητάει επίσης, το θέμα της επιγενετικής φθοράς των γονιδίων, του φαινομένου της φλεγμονογήρανσης και της μειωμένης ανοσιακής απόκρισης στους ηλικιωμένους. Στην ενότητα «Τα κύτταρα φύλακες», αναφέρεται στα ονομαζόμενα ρυθμιστικά Τ-ανοσοκύτταρα του ανοσιακού μας συστήματος, τα οποία μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία βοηθούν να αποφεύγεται η ανάπτυξη αυτοάνοσων νοσημάτων και να προστατεύονται τα όργανα του οργανισμού που έρχονται σε επαφή με εξωτερικούς παράγοντες. Στην ενότητα «Φάρμακα του μέλλοντος», περιγράφει την ανακάλυψη και κατανόηση της δυναμικής κατάστασης του ανοσιακού συστήματος και του τρόπου με τον οποίο ρυθμίζεται, καθώς και το δρόμο που άνοιξαν αυτά τα ευρήματα στην καθιέρωση του νέου τομέα των θεραπειών, την ανοσοθεραπεία. Επειδή πολλά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα, επενδυτής υψηλού ρίσκου χρηματοδότησε ερευνητικό πρόγραμμα μεγάλης κλίμακας (τύπου Big science), με σκοπό τη θεραπεία του καρκίνου. Αξίζει να σημειωθεί το καταληκτικό σχόλιο του συγγραφέα: «Υπάρχει ανάπτυξη, επιλέγουμε όμως να αγνοούμε την παγκόσμια φτώχεια. Γι’ αυτό πρέπει να θεσπισθούν νέοι τρόποι διαχείρισης της γνώσης και των εφαρμογών της με τρόπο ώστε η ευζωία να είναι υπέρτατος σκοπός ανεξάρτητα από οικονομικό κέρδος».
Στον επίλογο, ο συγγραφέας αποτυπώνει τη φιλοσοφία του. Θεωρεί μεγαλύτερο επίτευγμα της επιστήμης τη θεραπεία των ασθενών και όπως αναφέρει, το ισχυρότερο φάρμακο από όσα υπάρχουν είναι το φυσικό γιατρικό του οργανισμού, το ανοσιακό του σύστημα. Ως ερευνητής προερχόμενος από το χώρο της φυσικής φαντάζεται τη σύσταση και τη λειτουργία του ανοσιακού συστήματος αλλόκοτη, όπως αλλόκοτη είναι και η φύση του φωτός. Ελπίζει στις σύγχρονες τεχνολογίες που θα επιτρέψουν να προβλέπουμε αποτελεσματικότερα ό,τι αφορά στην υγεία του ανθρώπου. Και καταλήγει σε μια ακόμα αξιοσημείωτη παρατήρηση: «θα νικήσουμε τελικά το θάνατο; όχι ο θάνατος δεν θα εξαλειφθεί. Η επιδίωξη της επιστήμης είναι η βελτίωση της ζωής, η απομάκρυνση από τη δυστυχία, αλλά όχι η τελειότητα του ανθρώπινου οργανισμού σύμφωνα με εποχιακά πρότυπα της μόδας».
Το βιβλίο εκδόθηκε πριν την πανδημία COVID19. Στο μεταξύ, τέσσερα νέα στοιχεία εμπλούτισαν τη γνώση μας σχετικά με το ανοσιακό σύστημα βλ. Nature, 638, 19-20, 2025, “COVID’s immune system lessons”, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι υγειονομικές κρίσεις και νέα γνώση με κάποιο τρόπο συμπορεύονται.
Πρόκειται για ένα βιβλίο-αρχείο γνώσεων, εξαιρετικά ενδιαφέρον και ευανάγνωστο. Οι εύστοχες σημειώσεις του βιβλίου βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα τα επιτεύγματα του κλάδου της ανοσολογίας. Συστήνεται κατά κύριο λόγο στο κοινό που σχετίζεται με το αντικείμενο. Στο ευρύ κοινό, θα δώσει την ευκαιρία να αντιληφθεί σε επιστημονικό επίπεδο, την πολυπλοκότητα της ανακάλυψης του ανοσιακού μας συστήματος, της ανάπτυξης κάποιων παθογενειών, της ανάπτυξης και της δράσης των φαρμάκων, της κατάκτησης της νέας γνώσης, των τρόπων διασφάλισης της υγείας μας, καθώς και της σχέσης επιστήμης και τεχνολογίας. Επιπλέον, μέσα από τις τεχνικές, οικονομικές και θεσμικές δυσκολίες που περιγράφονται θα τον βοηθήσει να κατανοήσει τον τρόπο που διεξάγεται η έρευνα, την κουλτούρα του ερευνητικού εργαστηρίου, τον τρόπο μετατροπής της επιστημονικής γνώσης σε ιατρική πράξη, καθώς και την σημασία της χρηματοδότησης, των ρυθμιστικών αρχών και ηθικών αξιών που αφορούν στην εξέλιξη των επιστημονικών γνώσεων και των εφαρμογών τους.
 
*Η Σύλβα Χαραλάμπους είναι βιολόγος, τ. Διευθύντρια Ερευνών στο Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ

Άποψη της έκθεσης «Εγκώμιο της Σκιάς» της Νίνας Παπακωνσταντίνου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών