Μια εγκυκλοπαίδεια του Σύμπαντος

Ειρήνη Μαντινάου, Πατέρα, διαλέγω εσένα!*, 2024, αρχειακή εγκατάσταση

ΑΠΟ ΤΙΣ ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Του Χρήστου Λάσκου*
 
JORGE CHAM - DANIEL WHITESON, Συχνές ερωτήσεις για το Σύμπαν, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 356

 

Το μεγάλο μεταφυσικό ζήτημα δεν είναι το πώς είναι ο κόσμος, αλλά το ό,τι υπάρχει

Λούντβιχ Βιτγκενστάιν

 

Το μεγάλο ζήτημα της οντολογίας, μας λέει ο Βιτγκενστάιν, είναι το ό,τι ο κόσμος υπάρχει. Θα μπορούσε, άραγε, να μην υπάρχει; Ή η ύπαρξή του είναι, κατά κάποιο τρόπο, αναγκαία; Αν «το είναι είναι και το μη είναι δεν είναι», για να θυμηθούμε τον Παρμενίδη, τότε, μάλλον, ισχύει η αναγκαιότητα της ύπαρξής του. Το Σύμπαν δεν θα μπορούσε να μην υπάρχει. Σε αυτήν την περίπτωση, όμως, η αιωνιότητά του θα ήταν ταυτόσημη με την απειρία του στο χώρο και στο χρόνο.
Για τον Βιτγκενστάιν, το γεγονός της ύπαρξης του κόσμου είναι το πιο σημαντικό. Σε έναν άλλον αφορισμό του, θα πει ότι τα ερωτήματα για τον Θεό και το νόημα της ζωής δεν μπορούν να διαχωριστούν από το δεδομένο, καθόλου αυτονόητο για τον ίδιο, πως ο κόσμος υπάρχει.
Γιατί, όμως, το πρόβλημα της ύπαρξης του κόσμου είναι πρότερο όλων; Γιατί ο Αριστοτέλης ονόμασε το λόγο περί του Όντος ως Όντος «πρώτη φιλοσοφία»;
Νομίζω ότι η καθεμιά καταλαβαίνει ότι εδώ παίζεται κάτι σπουδαίο. Που αφορά τα πάντα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Σπινόζα θα γράψει την Ηθική του ξεκινώντας από τον Θεό, δηλαδή την Υπόσταση, το μόνο «πράγμα», που είναι αιτία εαυτού, «αυθύπαρκτο» και αυταίτιο. Μόνο με αυτήν την εκκίνηση μπορεί έγκυρα και συνεκτικά να μιλήσει για τη γνώση, την ελευθερία, την ηθική και την πολιτική.
Μπορούμε, όμως, πραγματικά να μιλήσουμε για το «ό,τι υπάρχει» ο κόσμος χωρίς να ξέρουμε κάτι για το «πώς υπάρχει»; Νομίζω πως όχι.
Η απολυτότητα του αφορισμού που ανοίγει το άρθρο αυτό είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας του Βιτγκενστάιν να επισημάνει ότι η ύπαρξη του κόσμου δεν είναι περισσότερο εύλογη από την ανυπαρξία του.
Ξέρουμε ότι ο κόσμος υπάρχει. Το πώς υπάρχει, όμως, μπορεί, ίσως, να μας δείξει «γιατί» υπάρχει. Θέλω να πω, η επιστημονική δουλειά πάνω στα θεμελιώδη ζητήματα του Σύμπαντος είναι πιθανό πως αποτελεί προϋπόθεση για την οντολογική κατανόηση.
Από αυτήν την άποψη, οι «Συχνές ερωτήσεις για το Σύμπαν», μ’ όλο που, πολλές φορές φαίνονται ελάχιστα «φιλοσοφικές» είναι, κατεξοχήν τέτοιες. Να, μερικές από αυτές, ένα μικρό μέρος όσων διεξέρχεται το βιβλίο:
Από πού προήλθε το Σύμπαν;
Έχει κέντρο;
Υπάρχει μια άλλη Γη εκεί έξω;
Υπάρχει κάπου αλλού ένας άλλος μας εαυτός;
Θα σταματήσει ποτέ να κυλά ο χρόνος;
Είναι δυνατόν να υπάρξει μετά θάνατον ζωή;
Είναι προβλέψιμοι οι άνθρωποι;
Μαζί με αυτές κι ένα σωρό άλλες για βιοφιλικούς πλανήτες, εξωγήινη νοημοσύνη, ταξίδια στα άστρα, τηλεμεταφορά, πηγαινέλα στον χρόνο, βουτιές σε μαύρες τρύπες, στρεβλώσεις του χωρόχρονου. Κι ακόμα, το «προσδόκιμο ζωής» της Γης, του Ήλιου και του κόσμου ολόκληρου, την πιθανότητα να ζούμε σε μια προσομοίωση υπολογιστή,…
Ας δούμε το ζήτημα της προβλεψιμότητας. Το Παράδειγμα της νευτώνειας -κλασσικής- μηχανικής αποκαλύπτει έναν κόσμο απολύτως αιτιοκρατούμενο, με τα αποτελέσματα να ακολουθούν τις αιτίες, χωρίς το παραμικρό περιθώριο παρέκκλισης. Αν ξέρουμε την παρούσα κατάσταση του κόσμου, μπορούμε να προβλέψουμε με άπειρη ακρίβεια κάθε μελλοντική του κατάσταση. Μόνο το πεπερασμένο μας μυαλό και η αδυναμία μας να έχουμε πλήρη γνώση της παρούσας κατάστασης μάς εμποδίζει.
Για τους περισσότερους ανθρώπους, αυτό, όχι μόνο δεν αποτελεί «πρόβλημα», αλλά, μάλλον, μας ευκολύνει τη ζωή. Η πρόβλεψη κάνει ασφαλέστερο το βίο.
Μόνο που τα ζητήματα που τίθενται, από μια τέτοια εικόνα του κόσμου, είναι πολλά και ανοίγουν «επικίνδυνα» μονοπάτια.
Αν όλα είναι αιτιοκρατούμενα, με απόλυτο τρόπο, το ίδιο ισχύει και για τις πράξεις μου. Πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί να προβλεφθεί τι ακριβώς θα κάνω στις 14 Απριλίου του 2028. Η μόνη δυσκολία στην πρόγνωση συνίσταται στο ό,τι δεν έχω όλα τα στοιχεία και την υπολογιστική ισχύ, που είναι αναγκαία.
Δεν πρέπει, όμως, να ξεγελαστούμε. Το ζήτημα δεν είναι γνωσιολογικό, τι μπορώ να ξέρω εγώ, αλλά οντολογικό. Το ζήτημα είναι ότι το μέλλον μου, σε έναν τέτοιο κόσμο, είναι προκαθορισμένο. Δεν μπορώ να αλλάξω απολύτως τίποτε, δεν έχω καμία επιλογή. Θα κάνω ό,τι είναι να γίνει και τίποτε δεν εξαρτάται από τη βούλησή μου.
Η απάντηση αυτής της κοσμοεικόνας στο ερώτημα της ελεύθερης βούλησης είναι πως δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση. Κάθε φορά που «επιλέγω» κάτι, δεν το επιλέγω, αλλά το ακολουθώ! Οι αιτίες οδηγούν σε προκαθορισμένα αποτελέσματα, τελεία και παύλα. Ερωτεύτηκα κάποια γιατί ήταν βέβαιο, από «την αρχή του χρόνου», πως θα την ερωτευτώ. Αυτό δεν θα πρέπει να θεωρείται απόδειξη αιώνιας αγάπης. Ο μηχανικός προκαθορισμός σκοτώνει κάθε «ρομαντισμό».
Όταν γράφω ποίηση δεν τη γράφω «εγώ». Εγώ δεν είμαι παρά ενεργούμενο της αναγκαιότητας. Αυτή είναι μια απαράδεκτη εικόνα για τους περισσότερους ανθρώπους. Είναι, ωστόσο, αναμφισβήτητη αλήθεια σε ένα νευτώνειο κόσμο.
Στις αρχές του 20^ού αιώνα, με την έλευση της κβαντικής μηχανικής και της αρχής της αβεβαιότητας, οι φυσικοί κατανόησαν ότι η νευτώνεια εικόνα του κόσμου σαν μια κολοσσιαία αιτιοκρατούμενη μηχανή δεν ήταν σωστή στο θεμελιώδες επίπεδο της ύλης. Θα έπρεπε, για μια ορθή απεικόνιση του κόσμου, να μπει στο παιχνίδι και η τύχη.
Η πορεία ενός ηλεκτρονίου, ενός οποιουδήποτε στοιχειώδους σωματιδίου, δεν είναι προκαθορισμένη, αλλά υπακούει σε πιθανότητες. Αν είναι έτσι, όμως, η απόκριση ενός εγκεφαλικού νευρώνα σε ένα σήμα, που λαμβάνει, ίσως είναι, σε σημαντικό βαθμό, τυχαία - θα μπορούσε να είναι άλλη.
Αποκαταστάθηκε, λοιπόν, η ελεύθερη βούληση. Η σκέψη μας, που παράγεται στους νευρώνες και τις συνάψεις τους, δεν είναι προκαθορισμένη.
Μπορούμε, όμως, στ’ αλήθεια να επιλέγουμε; Αφού η απόκριση του νευρώνα είναι τυχαία, πού βρίσκεται η δική μας επιλογή; Προφανώς, πουθενά. Ούτε η κβαντική διασώζει την ελεύθερη βούληση.
Η Φυσική, λοιπόν, σε όλες τις σημερινές της εκδοχές δεν είναι συμβατή με την ελεύθερη βούληση. Το παραπάνω παράδειγμα δείχνει ανάγλυφα την αξία του βιβλίου των Cham και Whiteson. Ο αναγνώστης εκπλήσσεται συνεχώς. Και, μαζί, μαθαίνει Φυσική φιλοσοφώντας σοβαρά.
 
*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός