Μπορεί κανείς να μπουχτίσει από δέος;

ΑΠΟ ΤΙΣ ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Του Χρήστου Λάσκου*

NEIL DEGRASSE TYSON, Θάνατος από μαύρη τρύπα και άλλες κοσμικές περιπλοκές, Μετάφραση: Γιάννης Παπαδόγγονας, εκδόσεις Εφαλτήριο, σελ. 368

Η εποχή στην οποία ζούμε είναι η εποχή όπου ανακαλύπτουμε τους θεμελιώδεις νόμους της φύσης, και μια τέτοια εποχή δεν θα έρθει ποτέ ξανά. Είναι πολύ συναρπαστικό, είναι θαυμάσιο, αλλά αυτός ο ενθουσιασμός αναπόφευκτα θα σβήσει

Ρίτσαρντ Φέινμαν

Το παράθεμα, το οποίο προηγείται, είναι ένα ανάμεσα στα πολλά, που έχουν διατυπωθεί από κορυφαίους φυσικούς και δηλώνουν τη βεβαιότητα πως τα περισσότερα μυστικά του σύμπαντος έχουν ήδη αποκαλυφθεί και αυτό που απομένει στην επιστήμη είναι να συμπληρώσει κάποιες λεπτομέρειες.

Ο DeGrasse Tyson δεν συμφωνεί καθόλου. Κατά τη γνώμη του, έχουμε μόλις αρχίσει να κατανοούμε το σύμπαν. Και το δείχνει, αναφερόμενος σε ένα πολύ μεγάλο σύνολο γνώσεων, που σκοπό έχει να μας τέρψει όσο και να μας μάθει πράγματα. Πολλά, που, όμως, είναι ελάχιστα μπροστά σε όσα έχουμε ακόμη να μάθουμε. Στα 42 κεφάλαια του βιβλίου, μοιρασμένα σε 7 ενότητες- Η φύση της γνώσης, Η γνώση της φύσης, Οι τρόποι και τα μέσα της φύσης, Το νόημα της ζωής, Όταν το σύμπαν γίνεται κακόβουλο, Η επιστήμη και ο πολιτισμός, Επιστήμη και Θεός- διεξέρχεται ένα εντυπωσιακό πλήθος ζητημάτων. Η αρχική προέλευσή τους, από τη στήλη “Universe”, του περιοδικού Natural History, εξηγεί την απλότητα της παρουσίασης, απλότητα, που είναι το δυσκολότερο πράγμα, όταν κανείς γράφει σχετικά με αυτά τα θέματα.

Το συγκεκριμένο είναι ένα από τα λίγα βιβλία για την επικοινωνία της επιστήμης και τον επιστημονικό γραμματισμό, που αφορά ένα μεγάλο μέρος αναγνωστών. Πρόκειται πραγματικά για υψηλή εκλαΐκευση. Υψηλή, αλλά, πάντως, εκλαΐκευση. Κι αυτό πρέπει να τονιστεί, γιατί τα περισσότερα έργα, που κυκλοφορούν στις αντίστοιχες σειρές, δεν αφορούν παρά ένα ορισμένο κοινό, που διαθέτει κάποιες, οσοδήποτε λειψές, ειδικές γνώσεις. Εκλαΐκευση, αλλά υψηλή. Που σημαίνει ικανή να προκαλέσει αληθινό δέος. Και δέος, το οποίο όχι μόνο δεν μας μπουχτίζει, για να απαντήσω στο ερώτημα του τίτλου, αλλά μας κάνει να θέλουμε περισσότερη γνώση πάνω σε αυτά -τα αλλόκοτα πολλές φορές- ζητήματα.

Ο Ιμμάνουελ Καντ, μιλώντας σχετικά, ισχυρίστηκε πως τα μόνα που του προκαλούν δέος είναι ο έναστρος ουρανός πάνω του και ο ηθικός νόμος μέσα του. Ο έναστρος ουρανός, ωστόσο, όπως καλά ήξερε ο Καντ, ως ενεργός επιστήμονας, κινείται κατά πώς η φύση ορίζει και, συνεπώς, αυτή είναι που προκαλεί δέος. Και το πιο «προφανές» φαινόμενο υπόκειται σε κανόνες, που δεν μπορούν να αποκαλυφθούν στην επιφάνεια, αλλά μόνο στο «βάθος» των πραγμάτων. Στη φυσική, ίσως, αυτό το «βάθος» να μην αποκαλύπτεται, παρά μέσα από απεριόριστες φέτες της πραγματικότητας, οι οποίες μπορεί και να μην τελειώνουν ποτέ. Που σημαίνει πως είναι δυνατό η πραγματικότητα να οργανώνεται σε άπειρους αναβαθμούς, οι οποίοι μπορεί και να υπακούν σε διαφορετικούς νόμους. Ίσως, πάλι, και όχι. Είναι εξίσου πιθανό η φυσική πραγματικότητα να είναι διαιρετή μέχρι ένα ορισμένο επίπεδο καταλήγοντας σε πραγματικά ατομικές οντότητες, οι οποίες δεν έχουν τίποτε από «κάτω» τους.

Μέχρι τώρα αυτό που θεωρούσαμε αρχικά άτομο αποδείχτηκε οντότητα με εσωτερική δομή, η οποία αποτελείτο από πυρήνες και ηλεκτρόνια. Κατόπιν διαπιστώσαμε πως οι πυρήνες δεν είναι αδιαίρετοι, αλλά και αυτοί αποτελούνται από πρωτόνια και νετρόνια. Τώρα λέμε πως τα πρωτόνια και τα νετρόνια συγκροτούνται από τριάδες μικρότερων σωματιδίων, που τους δόθηκε το παραμυθένιο όνομα quark, από το Finnegans Wake του Τζέιμς Τζόυς. Είναι αδιαίρετα τα κουάρκ και τα ηλεκτρόνια; Ή σπάνε κι αυτά παρακάτω, κι ακόμη παρακάτω και παρακάτω, σαν ρωσικές μπάμπουσκες, που δεν τελειώνουν ποτέ.

Σήμερα, οι θεωρητικοί της κβαντικής βαρύτητας ισχυρίζονται πως όχι μόνο τα υλικά σωματίδια, αλλά και ο ίδιος ο χώρος και ο χρόνος, έχουν ένα ελάχιστο, τερατωδώς μικρό, αλλά όχι μηδενικό, μέγεθος, κάτω από το οποίο δεν μπορούν να διαιρεθούν. Δεν είναι, επομένως, συνεχείς οντότητες, αλλά ένα σύνολο από «τουβλάκια», χωρόνια και χρονόνια, θα μπορούσαμε να πούμε, που παρακάτω μέγεθος δεν υπάρχει. Προσοχή! Όχι «δεν μπορούμε να μετρήσουμε». «Δεν υπάρχει». Αλλόκοτες περιγραφές; Όχι ιδιαίτερα σε σχέση με τα θέματα, που παρουσιάζει ο DeGrasse Tyson στο εξαιρετικό βιβλίο του.

Το σύμπαν έχει, όντως, την αρχή του στη Μεγάλη Έκρηξη; Η οποία, αν συνέβη, συνέβη σε όλο του το εύρος, ταυτόχρονα; Και τι υπήρχε «πριν»; Έχει νόημα το «πριν»; Μπορούμε να πούμε πως πριν υπήρχε το τίποτε; Όχι το τίποτε ως κενός χώρος, αλλά ως «τίποτε τίποτε», δηλαδή, ούτε χώρος ούτε χρόνος. Πώς η κβαντική μηχανική μας βοηθάει να υποθέσουμε πως στην «αρχή αρχή» πρέπει να σκεφτούμε ένα χωροχρονικό αφρό, από τον οποίο αναδύθηκε το δικό μας -και, ίσως, άπειρα ακόμη σύμπαντα. Η αντιύλη, πάλι, τι είναι; Και πού είναι; Έχει ανώτατο όριο η ταχύτητα; Είναι αυτή του φωτός; Πώς «βλέπουμε» τον κόσμο; Έχει χρώμα το σύμπαν; Πώς φτιάχνονται τα στοιχεία που μας αποτελούν; Στα άστρα, στις σουπερνόβα, στις υπερνόβα, αστρικές εκρήξεις που λάμπουν «στιγμιαία» όσο τρισεκατομμύρια ήλιοι; Πώς δομούνται οι γαλαξίες; Τα σμήνη και τα υπερσμήνη; Πώς συγκροτείται το σύμπαν ως όλον; Τι είναι η ζωή; Σπάνιο φαινόμενο ή κατακλύζει το σύμπαν σε όλη του την έκταση; Το ηλιακό μας σύστημα, ένα ανάμεσα σε δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων, φιλοξενεί ζωή -στην Ευρώπη, για παράδειγμα, ή στον Τιτάνα; Αυτές είναι πολύ λίγες από τις ερωτήσεις που εμφανίζονται στις σελίδες του βιβλίου.

Και η παρουσίαση του DeGrasse Tyson μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε την φράση του J. B. S. Haldane, ο οποίος σημείωσε, εδώ και ένα σχεδόν αιώνα: «Έχω την υποψία ότι το σύμπαν δεν είναι μόνο πιο αλλόκοτο απ’ ότι υποθέτουμε, αλλά και πιο αλλόκοτο απ’ ό,τι μπορούμε να υποθέσουμε».

*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός

Άποψη της έκθεσης «Phantoms» της Νίνας Παπακωνσταντίνου στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων