Εκ βαθέων

Ρένα Παπασπύρου, Σκιές, πέτρες και τα δακτύλα μου, 1974 - 6, μελάνι, προβολή μεγενθυμένου βότσαλου σε σελίδα εφημερίδας, μελάνι 

Της Μαρίας Μοίρα*

ΜΑΡΙΑ ΛΟΥΚΑ, Μια γυναίκα απολογείται, εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2021, σελ. 77

ΡΕΖΑ ΓΚΟΛΑΜΙ, Χαμένες Ταυτότητες, εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2021, σελ. 127

Δύο μικρά βιβλία-μαρτυρίες των εκδόσεων Τόπος ψηλαφούν το σφυγμό της εποχής, καθόσον η βία κατά των γυναικών και η απαξίωση και η αδιαφορία για την τύχη των προσφύγων βρίσκονται συνεχώς στην επικαιρότητα, φανερώνοντας την απαράδεκτη έκπτωση του αξιακού μας συστήματος, την εμφανή διολίσθηση στον φυλετικό και έμφυλο ρατσισμό και την ιδεολογική περιχαράκωση της πολιτείας στην άκριτη ενοχοποίηση και στον εξοβελισμό των διαφορετικών, των ξεριζωμένων και των ανυπεράσπιστων. Στον πυρήνα και των δύο ιστοριών ο φόβος, η αγωνία και η απελπισία, όσων ένα πατριαρχικό σύστημα θεωρεί κτήμα και αντικείμενο σεξουαλικής ικανοποίησης και όσων προσπαθούν να βρουν άσυλο και ασφαλές καταφύγιο διαπλέοντας με σαπιοκάραβα την Μεσόγειο, κυνηγημένοι, απάτριδες και ανέστιοι.

Η αφήγηση της νεαρής υπόδικης ενώπιον του δικαστηρίου, δια στόματος της Μαρίας Λούκα, εξιστορεί μια υπόθεση αυτοάμυνας. Τον αθέλητο φόνο με μαχαίρι ενός άντρα, που επιχείρησε να βιάσει αυτήν και την Ελένη, την ανήλικη αγαπημένη φίλη της, ένα βράδυ κάπου στην Κόρινθο. Δεν έχει τον χαρακτήρα της τυπικής απολογίας που επιτάσσει η δικονομική διαδικασία. Είναι μια εκ βαθέων εξομολόγηση η οποία δεν περιγράφει απλά και μόνον τα γεγονότα, αλλά ξεστρατίζει σε επώδυνες αναφορές στα δύσκολα παιδικά της χρόνια, στην μοναξιά και στην πικρία μιας ασυντρόφευτης στερημένης ζωής. Όταν ένα βίαιος αλκοολικός πατέρας και μια φοβισμένη ενδοτική μάνα, αντί να γαληνεύουν την εύθραυστη ψυχή της, την εξέθεταν σε καθημερινές κακοποιητικές συμπεριφορές. Μια ενήλικη κοπέλα, σχεδόν παιδί με αναπτυξιακή διαταραχή και μαθησιακές δυσκολίες, ξεγυμνώνει τον εαυτό της αφηγούμενη την ιστορία της. Εξομολογείται την αγάπη και τον θαυμασμό της για την όμορφη έξυπνη Ελένη, την μοναδική φίλη που απέκτησε στη ζωή της και προσπάθησε απεγνωσμένα να προστατέψει από τον βιασμό εκείνο το βράδυ. Μια νεαρή γυναίκα έγκλειστη στη φυλακή, έχοντας στο πλευρό της μόνον μεμονωμένα άτομα και αλληλέγγυες οργανώσεις, υφίσταται την σκληρότητα και την αδιαλλαξία του νόμου, που προστατεύει την προάσπιση της περιουσίας αλλά δυσπιστεί απέναντι στο δικαίωμα υπεράσπισης του γυναικείου σώματος από την τοξική αρρενωπότητα και τις σεξιστικές συμπεριφορές. Η ηρωίδα, που δεν φοβάται να πεθάνει (γιατί δεν έχει τίποτα να χάσει, αφού ποτέ δεν είχε τίποτα δικό της) καταθέτει στο μικρό αυτό βιβλίο όλη την πικρία και την αγωνία των γυναικών απέναντι στην παγιωμένη συμβολική τάξη πραγμάτων, στην ανδρική κυριαρχία και στις εξαναγκαστικές τιμωρητικές πρακτικές.

Παράλληλα ένας πολιτικός πρόσφυγας από το Αφγανιστάν, ο Ρεζά Γκολαμί, αφηγείται την μακριά και εξαντλητική πορεία του προς την ελευθερία και την ενηλικίωση, καθώς από παιδί περιπλανιέται με το ένστικτο της επιβίωσης από χώρα σε χώρα αναζητώντας την ελπίδα μιας αναγνωρίσιμης ταυτότητας. Ένα μικρό αγόρι που ξενιτεύεται από την πόλη του, την Καμπούλ, για να γλιτώσει τον αυταρχισμό των Ταλιμπάν, τις εκτελέσεις την πείνα και τους καθημερινούς βομβαρδισμούς. Πηγαίνει στο Πακιστάν, γυρίζει πίσω για να ξαναφύγει στο Ιράν και κατόπιν στην Τουρκία με στόχο να φθάσει στην Ελλάδα. Ένα φοβισμένο ανυπεράσπιστο παιδί δεκαεπτά χρονών, χωρίς οικογένεια και φίλους, που «ονειρεύεται έναν κόσμο χωρίς σύνορα», φθάνει στην Αθήνα και κουρνιάζει απελπισμένος σε μια γωνιά στα Προπύλαια. Εδώ θα αρχίσει ένας σκληρός αγώνας προσαρμογής και επιβίωσης για μια έντιμη και αξιοπρεπή ζωή, με όνειρα και επιλογές. Ο Ρεζά που αγαπάει τα γράμματα, θα δουλέψει σε διάφορα επαγγέλματα, θα μάθει την γλώσσα μας, θα διεκδικήσει και θα αποκτήσει την ιδιότητα του πολιτικού πρόσφυγα και την ελληνική υπηκοότητα, θα σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο, θα γίνει μεταφραστής και διερμηνέας, θα εκλεγεί πρόεδρος της αφγανικής κοινότητας και θα αγωνιστεί μαζί με άλλους αλληλέγγυους να βοηθήσει όσους σαν κι αυτόν αναζητούν άσυλο στην Ελλάδα. Ένας νέος άντρας, που αναμετρά διαδοχικές παρουσίες και απουσίες ανθρώπων στη δύσκολη ζωή του και ο οποίος σήμερα μπορεί με παρρησία και πίστη να δηλώνει «παρών», διεκδικώντας μια νέα ταυτότητα και ένα ειρηνικό μέλλον.

Τα δύο βιβλία εκπληρώνουν στο ακέραιο τον προορισμό τους να συγκινήσουν και να αφυπνίσουν τα ναρκωμένα από τον ατομικισμό, την κοινωνικοοικονομική κρίση και την πανδημία ανακλαστικά των αναγνωστών, φέρνοντας στο προσκήνιο όσα εξωθούνται στο σκότος της περιθωριοποίησης και στο έρεβος της απαξίωσης.

*Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής