Στοχαστική ποίηση

Πάνος Χαραλάμπους, Tobacco Area (λεπτομέρεια), 1985-2020, φύλλα καπνού, μεικτά υλικά

Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΒΟΥΖΗ* 

DANA GIOIA, Φυτεύοντας μία σεκόγια και άλλα ποιήματα, Εισαγωγή - ανθολόγηση - μετάφραση Κώστας Ζωτόπουλος, Κοινωνία των (δε)κάτων 

Είναι παράξενο που οι αμερικανοί ποιητές παραδίδουν, αρκετές φορές, μαθήματα απλότητας. Παράξενο, επειδή επηρεάζουν, σε μεγάλο βαθμό, το λογοτεχνικό τοπίο παγκοσμίως και η απλότητα δεν έρχεται εύκολα στον νου ως χαρακτηριστικό αυτής της δύναμης επιρροής. Όμως οι αμερικανοί ποιητές γνωρίζουν ακριβώς την απλότητα της ισχύος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Dana Gioia (Ντέινα Τζόια), αναγνωρισμένος και βραβευμένος ποιητής, κριτικός και δοκιμιογράφος (το δοκίμιό του “Can Poetry Matter” προσείλκυσε διεθνώς την προσοχή), ο οποίος υπήρξε πρόεδρος του Εθνικού Κληροδοτήματος Τεχνών (National Endowment for the Arts, NEA) και ασχολείται, επιπλέον, με τη μουσική σύνθεση. Ισχυρίζεται πως είναι το μόνο άτομο στην ιστορία που φοίτησε σε σχολή επιχειρήσεων (στο Stanford), για να γίνει ποιητής. Η μητέρα του, μία γυναίκα χωρίς ανώτερες σπουδές, του απήγγελλε συχνά, όταν ήταν παιδί, ώστε δεν αντιμετώπισε ποτέ την ποίηση ως μία απρόσιτη τέχνη, της οποίας τα μυστήρια μπορούν να εκτιμήσουν αποκλειστικά οι εξασκημένοι διανοούμενοι. Παρόλο που ο Gioia γράφει και σε ελεύθερο και σε ομοιοκατάληκτο μετρικό στίχο, τον κατατάσσουν συνήθως στους «Νέους Φορμαλιστές», ένα ρεύμα στην Αμερική της δεκαετίας του ’90, το οποίο επανέφερε στο προσκήνιο τόσο τις παραδοσιακές τεχνικές και μορφές όσο και την αφηγηματικότητα. 

Ο Κώστας Ζωτόπουλος αντιμετώπισε την πρόκληση της μετάφρασης με επιτυχία. Το έργο του αποδείχθηκε δύσκολο. Έπρεπε να προσεγγίσει και να μεταφέρει στα ελληνικά μία ποίηση η οποία, όπως παρατηρεί ο κριτικός Kevin Walzer, παρουσιάζει ασυνήθιστα ευρεία εμβέλεια και στη θεματική και στο ύφος. Όσον αφορά το τελευταίο, ο Gioia, όχι μόνο χειρίζεται εξίσου καλά τον ελεύθερο στίχο και τις παραδοσιακές φόρμες αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, προβαίνει και στη συγχώνευση των δύο αυτών πρακτικών. Προκειμένου να επινοήσει ένα παρόμοιο υφολογικό ιδίωμα στα ελληνικά, ο Ζωτόπουλος συνδύασε τις δύο ιδιότητές του: την αναλυτική συνέπεια του κριτικού και τη συνθετική αυθαιρεσία του ποιητή. 

Τώρα θα ήσουν τριών ετών,/ είπα μέσα μου,/ βλέποντας ένα παιδί που γεννήθηκε/ το ίδιο καλοκαίρι μ’ εσένα.// Τώρα θα ήσουν έξι,/ ή επτά, ή δέκα./ Σ’ έβλεπα να μεγαλώνεις/ σε ξένα σώματα.// Πηδώντας στο νερό μιας πισίνας, γελώντας,/ ή συνοφρυωμένον σ’ ένα πληκτρολόγιο/ αλλά συνήθως μόνον, να στέκεσαι όρθιος,/ ψηλότερος κάθε φορά.// Πόσο εκθαμβωτική φαινόταν/ και η πλέον γήινη πράξη σου/ σ’ εκείνες τις χαρούμενες αντιπροσωπευτικές στιγμές./ Συχνά συγκρατούσα τα δάκρυα.// Τώρα είσαι εικοσιενός./ Τελικά, έχει νόημα η απουσία σου,/ μετακόμισες μακριά/ στη δική σου μετά θάνατον ζωή. («Ενηλικίωση») 

Ο θάνατος του ενός από τους τρεις γιους του Gioia, σε βρεφική ηλικία (στην τραγική απώλεια αναφέρεται επίσης το ποίημα «Φυτεύοντας μία σεκόγια»), συνιστά ένα εναρκτήριο σημείο. Δρομολογεί την παρατήρηση και μία σειρά ταυτίσεων. Παρατηρούνται προσεκτικά τα ξένα παιδιά, που βρίσκονται στην εκάστοτε αντίστοιχη ηλικία με την ηλικία του χαμένου αγοριού, και ταυτίζονται μαζί του. Έτσι δίνονται ιδιαίτερη σημασία και μεγάλο βάθος σε στιγμιότυπα από τις ζωές των άλλων, καθώς αυτά στοιχίζονται σε μία γραμμή, απαρτίζοντας τα γεγονότα μίας φανταστικής μετά θάνατον ενηλικίωσης. Διαμορφώνεται, λοιπόν, μία ποιητική η οποία εστιάζει, εν γένει, στην καθημερινότητα, για να τη μετατρέψει σε μία μεταφυσική παραλλαγή της. Πρόκειται για τη μη υπερβατική μεταφυσική στην οποία απολήγουν ο πόνος της απώλειας και, κατ’ επέκταση, η νοσταλγία για αυτό που θα μπορούσε να υπάρχει ή να συμβεί. Συνακόλουθος ο στοχαστικός τόνος, ιδιαίτερα στο κλείσιμο των ποιημάτων. 

Σύμφωνα με τον Niklas Luhmann (“Das Kunstwerk und die Selbstreproduktion der Kunst”), η λειτουργία της τέχνης έγκειται, κατ’ αρχάς, στην αντιπαράθεση της πραγματικότητας με μία διαφορετική εκδοχή της και, τελικά, στην κατασκευή πιθανών κόσμων. Η κοινώς αποδεκτή μορφή της πραγματικότητας αποδεικνύεται έτσι ακυρώσιμη. Η επιτυχία των ποιημάτων του Dana Gioia εντοπίζεται, ίσως, στην παραλληλία στην οποία τοποθετούνται η καθημερινότητα και η μη υπερβατική μεταφυσική παραλλαγή της. Παραλληλία, χάριν της οποίας επιβεβαιώνεται η καθημερινή πραγματικότητα και εξαιτίας της οποίας αυτή, ταυτόχρονα, αμφισβητείται. Και στις δύο περιπτώσεις όμως συντελείται η επιστροφή στο οικείο: είτε στην οικειότητα της παρουσίας είτε στην οικειότητα της απουσίας. 

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι ποιητής και δρ Φιλολογίας