«Στην απαλάμη του αφηγηματικού λόγου»

Νικομάχη Καρακωστάνογλου, Aegean Atolls, δίπτυχο, διάφανο μελάνι σε βαμβακερό χαρτί

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ

Ανθολογία ρωσικού διηγήματος (Τόμοι Α΄ και Β΄), επιλογή, εισαγωγή, μετάφραση από τα ρωσικά, βιο-βιβλιογραφικά και κριτικά σημειώματα Γιάννης Μότσιος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, σελ. 1320

Ήταν στις αρχές του 20^ού αιώνα όταν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό μπορούσε να αποκτήσει μια πρώτη ανθολογία του ρωσικού διηγήματος: Ρωσικά διηγήματα μεταφρασθέντα εκ του ρωσσικού υπό Παύλου Λέφα, μετά βιογραφικών και λοιπών παρατηρήσεων, Β. Γάρσην, Μ. Γκόρκη, Α. Τσέχωβ, Β. Κορολένκο, Λ. Τολστόη (βιβλιοθήκη Μαρασλή παράρτημα αρ. 16, Εν Αθήναις 1903).

Αυτή η ιστορικής σημασίας ανθολογία, είναι, βέβαια, λιγότερο εντυπωσιακή από την καλαίσθητη δίτομη έκδοση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, όπου στις χίλιες οκτακόσιες δεκατρείς σελίδες της ανθολογούνται σαράντα οκτώ ρώσοι/σοβιετικοί συγγραφείς: Πούσκιν, Γκόγκολ, Λέρμοντοφ, Τουργκένιεφ, Σαλτικόφ-Στσεντρίν, Γκάρσιν, Κορολένκο, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Γκόρκι, Τσέχοφ, Αντρέγιεφ, Κουπρίν, Μπούνιν (στον πρώτο τόμο: 1830-1916) και Σεργκέγιεφ-Τσένσκι, Ιβάνοφ, Φούρμανοφ, Αβέρτσενκο, Μπάμπελ, Μπουλγκάκοφ, Μαντελστάμ, Ζόστσενκο, Ιλφ (Φάινζιλμπεργκ), Κολτσόφ, Γκριν, Πλατόνοφ, Σίμονοφ, Παουστόφσκι, Παστερνάκ, Ναγκίμπιν, Αντόνοφ, Αμπράμοφ, Σαλάμοφ, Σουξίν, Αστάφιεφ, Αξιόνοφ, Λιχοντέγιεφ, Κρίβιν, Ζντάνοφ, Πχιέτσουκ, Σεργκίν, Ρασπούτιν, Σολζενίτσιν, Ουλίτσκαγια, Συτσόβα Τολστάγια, Ρούμπινα, Σουχορούκοβα- Ελευθεριάδη (στον δεύτερο τόμο: 1918-2016).

Ο ανθολόγος και μεταφραστής, κριτικός μελετητής και γνώστης της ρωσικής κουλτούρας Γιάννης Μότσιος, επανέρχεται σαράντα χρόνια μετά το πρώτο συναφές προσωπικό του εγχείρημα (Ανθολογία ρωσικού διηγήματος 1830-1916, βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1978), διευρύνοντας στην πρόσφατη έκδοση το χρονικό άνυσμα (1830-2016) και συμπληρώνοντας το φάσμα των ανθολογούμενων λογοτεχνών. Η ανθολογία με την υπογραφή του Μότσιου διαφοροποιείται από ανάλογες μεσοπολεμικές συλλογές διηγημάτων (Ρωσσικά διηγήματα, έκδοσις Μ. Ζηκάκη, 1921 και Ρωσσικά διηγήματα των διασημοτέρων της Ρωσσίας συγγραφέων Τολστόη, Τσέχωφ, Καραμζίν, Πούσκιν, Γαρσίν, Ιβάνωφ, Γόρκυ, Βολόνσκυ κτλ, Νέα Εκδοτική Εταιρία Χρήστου Φέξη και Βασ. Κομπούγια, 1921) ή πρόσφατες θεματολογικές (Ρωσικές αστυνομικές ιστορίες (Παρατηρητής, 1987), Ρωσικές χριστουγεννιάτικες ιστορίες (Νάρκισσος, 2003), Ρωσικά χριστουγεννιάτικα διηγήματα (Νάρκισσος, 2004), Ρωσικές πασχαλινές ιστορίες (Νάρκισσος, 2005), Έξι ρώσοι παίζουν χαρτιά (Οροπέδιο, 2018, Γαβγίζοντας στ’ αστέρια (Ποικίλη Στοά, 2018).

Πρόκειται για μια επιλεκτική αλλά έγκυρα αντιπροσωπευτική ιστορία του γραμματολογικού είδους μιας χώρας, όπου μπορούμε να αναζητήσουμε θεματικά μοτίβα, εκφραστικές δομές, οπτικές γωνίες και εστιάσεις της αφηγηματικής λειτουργίας, συμβολισμούς και μεταφορές. Δεν είναι ενδιαφέρουσα μόνο η επικαιροποίηση αλλά και τα κριτήρια ανθολόγησης. Κατά τον A.C. Golding (A History of American Poetry Anthologies, στο συλλ. Canons, επιμ. Robert von Hallberg, The University Of Chicago Press, 1984, σ. 279-307), ανάμεσα στα κριτήρια για τη συγκρότηση μιας ανθολογίας, περιλαμβάνονται, πέρα από τα ζητήματα μεθόδου, οι όροι διάκρισης και κατανομής των κειμένων: η ιστορική/χρονολογική συνέχεια και η συστατική ανάλυση των διηγημάτων.

Σύμφωνα με το κριτήριο της αντιπροσωπευτικότητας, στην εν λόγω ανθολογία καλύπτεται όλο το φάσμα της ρωσικής διηγηματογραφίας. Μένει αυτή η πρόκριση/επιλογή να δικαιωθεί από το χρόνο κυρίως για τα όψιμα δείγματα του είδους. Σ’ αυτό το πλαίσιο, είναι αυτονόητες οι ενδεχόμενες πριμοδοτήσεις ορισμένων συγγραφέων, όπως και το γεγονός ότι ελήφθη υπόψη το κριτήριο της συμπερίληψης (θετικές και αρνητικές κρίσεις) και όχι του αποκλεισμού. Πέρα από το κριτήριο της αξίας, το οποίο αποδεικνύεται διαυγέστερα όσον αφορά τους συγγραφείς του πρώτου τόμου, το κριτήριο της διαλογικότητας μοιάζει επιτακτικό αναφορικά με τους συγγραφείς του δεύτερου τόμου, όπου και δίνεται έμφαση στις αντιρρητικές αναγνώσεις της εργογραφίας συγγραφέων.

Ως κορυφαία και επίμαχη, και εντέλει προνομιακή, αναδεικνύεται η περίπτωση του Σολτζενίτσιν: Η αυλή της Ματριώνας (σ. 409-411) και «φιλολογική της προσέγγιση» (σ. 465-469). Ακόμη και αν μας ξενίζουν κάποιες αποδόσεις τίτλων που εμπεδώσαμε χρόνια τώρα αλλιώς, τα βιογραφικά-βιβλιογραφικά και κριτικά σημειώματα της ανθολογίας (σύντομη αναφορά στο μεταφραζόμενο κείμενο) είναι έγκυρα, χρήσιμα, ακόμη και πολύτιμα, ειδικά όταν η πρόσβαση σε πρωτογενείς πηγές είναι περιορισμένη. Ευσύνοπτα, ακόμη και τυπογραφικά διαφοροποιημένα, άνισης έκτασης, ενημερωτικά και ενημερωμένα, αυτά τα σημειώματα επενδύουν αποτελεσματικά τα πολυσέλιδα ή ολιγοσέλιδα διηγήματα.

Από αυτά τα εισαγωγικά κείμενα μπορεί κανείς να ξεχωρίσει εκείνα που αφορούν τον Ντοστογιέφσκι (σ. 309-312) και τον Λεονίντ Αντρέγιεφ (σ. 579-582). Αν το Κόκκινο γέλιο (σ. 583-662) του Αντρέγιεφ και το Ο θάνατος του Ιβάν Ιλιτς (σ. 353-430) του Λεβ Τολστόι είναι τα εκτενέστερα κείμενα της ανθολογίας και ο Μύτος του Νικολάι Γκόγκολ μπορεί να μην αιφνιδιάζει ως αντιπροσωπευτική επιλογή, ο σημαντικότερος διηγηματογράφος όλων των εποχών, Αντόν Τσέχοφ, μάλλον «αδικείται» (Ιόνιτς). Τα σχετικά άγνωστα ολιγοσέλιδα διηγήματα του Ντοστογιέφσκι αποτελούν ευπρόσδεκτη επιλογή, όπως και το πολυσέλιδο Το λιβάδι του Μπεζίν του Ιβάν Τουργκένιεφ. Αν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό είναι πιο εξοικειωμένο με την πεζογραφική και δραματουργική παραγωγή του «χρυσού» ρωσικού λογοτεχνικού 19^ου αιώνα, πολύτιμη, αν και επιλεκτική (πως αλλιώς;) είναι η γνωριμία με τη μετασοβιετική λογοτεχνική παραγωγή. Αυτές οι εκ νέου αναγνώσεις δεν είναι αποκομμένες από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα: τσαρικός αυταρχισμός, σταλινικός ολοκληρωτισμός, αποσταλινοποίηση, μετασοβιετική κοινωνία (1990-2016). Στα περισσότερο από τα διηγήματα το πολιτικό διακύβευμα παραμένει παρόν: ειδικά στον τρόπο θεώρησης του παρελθόντος από τους μετασοβιετικούς λογοτέχνες (Σολζενίτσιν, Ουλιτσκάγια, Τολστάγια, Ρουμπίνα).

Αυτή η διασταύρωση της ιστορίας του είδους και της ρωσικής Ιστορίας (τσαρική, σταλινική, μετασταλινική και μετασοβιετική) υποστηρίζεται θεωρητικά από εκτενείς εισαγωγές του μεταφραστή: «πρόλογος στη διορθωμένη και συμπληρωμένη 2^η έκδοση» (σ. 7-19), «εισαγωγή στην 1^η έκδοση (σ. 21-67), «Η τέχνη της μετάφρασης στην πεζογραφία» (σ. 69-72), «Εισαγωγή στον δεύτερο τόμο» (σ. 11-38) και «Το ρωσικό διήγημα της οκτωβριανής επανάστασης και του μεσοπολέμου. Η αθωότητα της ουτοπίας και η ουτοπία της αθωότητας, 1918-1940» (σ. 39-42), «Το ρωσικό σοβιετικό διήγημα του μεγάλου πατριωτικού πολέμου, 1941-1945», «το ρωσικό σοβιετικό διήγημα της μεταπολεμικής περιόδου, 1946-1990), «το ρωσικό μετασοβιετικό διήγημα, 1990-2015). Διατρέχοντας δύο αιώνες ιστορίας, μεγάλα κινήματα (ρομαντισμός και ρεαλισμός), κοινωνικά και πολιτικά ήθη, ανθρώπινες συμπεριφορές στον πόλεμο, στην επανάσταση και στον ολοκληρωτισμό, τα διηγήματα της ανθολογίας βαθαίνουν την επαφή μας με την παράδοση μιας σπουδαίας λογοτεχνίας με παγκόσμια διάχυση.

Ο Κωνσταντίνος Κυριακός διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών