Μεσσιανισμός και ρωσική επανάσταση

Ντόρα Οικονόμου, Cracker, 2019, κεραμικά αντικείμενα, διαστάσεις μεταβλητές

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

Το 1997, με την τότε ιδιότητά μου του διευθυντού του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδος, είχα προσκληθεί στην Αγία Πετρούπολη, προκειμένου να συμμετάσχω στο Ευρωπαϊκό Συνέδριο του Εθνολογικού Μουσείου των Ρωσιών με θέματα εβραϊκής Ιστορίας και Φιλοσοφίας. Στο περιθώριο του επιστημονικού προγράμματος, είχε διοργανωθεί μια επίσκεψη των συνέδρων στη Συναγωγή της Αγίας Πετρούπολης, η οποία είχε πυρποληθεί κατά τη σταλινική περίοδο και είχε αποκατασταθεί μετά την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος. Μας ξενάγησε μια νεαρά Ρωσίδα, η οποία μιλούσε εξαιρετικά αγγλικά.

Η ξενάγηση ήταν, όπως συνήθως, ιστορική με στοιχεία Ιστορίας της εβραϊκής αρχιτεκτονικής και των λατρευτικών ηθών και εθίμων. Όταν, ωστόσο, η ξεναγός μας έφτασε στην εξιστόρηση του εμπρησμού της Συναγωγής και πρόφερε το όνομα του Στάλιν, η γραμμική της αφήγηση διακόπηκε αιφνιδίως. Το ύφος της νεαρής ξεναγού μας άλλαξε εντυπωσιακά από τη στιγμή που άρχισε να μας μιλά για τον Στάλιν και το σταλινικό καθεστώς. Θυμάμαι ότι το πρόσωπό της σαν να μεταμορφώθηκε, τα μάτια της άρχισαν να διαστέλλονται και κοιτούσε τρομαγμένη, λες και έβλεπε μπροστά της έναν αόριστο κίνδυνο να την απειλεί. Δεν μιλούσε πλέον για τον Στάλιν και το καθεστώς του. Μιλούσε κυριολεκτικά για το ριζικό κακό. Για τον τρόμο της μπροστά σε μια αποκαλυψιακή εικόνα που απειλούσε όχι μόνον το παρελθόν της αφήγησής της, αλλά συγχρόνως και το παρόν το δικό της, το παρόν του ρωσικού της πεπρωμένου, το παρόν των καθημερινών ανθρώπων που πάσχουν μέσα στον φόβο μιας παρούσας αλλά και μελλοντικής έλευσης του αποκαλυψιακού οράματος. Και όμως, βρισκόμασταν στο 1997 και μιλούσαμε για τον Στάλιν, ακούγοντας ένα κορίτσι που ήταν δεν ήταν 20 χρόνων.

Γράφοντας για τις εξεγέρσεις των χωρικών κατά την περίοδο του σταλινικού καθεστώτος και της βίαιης κολεκτιβοποίησης, η Καναδή ιστορικός Lynne Viola επιχειρεί να αναδείξει τις αποκαλυψιακές μορφές τρόμου των χωρικών στην προοπτική του εφιάλτη της κολεκτιβοποίησης, που γι’ αυτούς, σηματοδοτούσε την επιστροφή του Αντίχριστου και των Τεσσάρων Ίππων της Αποκάλυψης του Ιωάννη στο παρόν τους, καθώς, όπως επισημαίνει, "οι αποκαλυψιακές προφητείες και πεποιθήσεις αποτελούν αναπόσπαστα συστατικά στοιχεία της νοοτροπίας των χωρικών"1.

Η επισήμανση της Viola έχει ιδιαίτερη σημασία, διότι μας βοηθά να κατανοήσουμε βαθύτερα σημαντικές πλευρές της εξέγερσης των Ρώσων χωρικών, και γενικότερα των λαϊκών κινηματικών ρευμάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη. Βέβαια, η ιστορία αυτών των εξεγέρσεων και κινηματικών ρευμάτων χάνεται στα βάθη του παρελθόντος, και κυρίως μέσα στις μεσαιωνικές λαϊκές αναταράξεις· εντούτοις όμως παραμένουν ζωντανά και ενεργά στη νεοτερικότητα, τουλάχιστον από την αναβίωσή τους κατά τον 19ο αιώνα μέσα από την ορμή και το πάθος της ρομαντικής Weltanschauung, μέχρι τη συγχρονική, της ρωσικής επανάστασης, εποχή του Συμβολισμού και της Εξπρεσιονιστικής τελετουργίας του θανάτου.

Κατ’ αρχάς, γνωρίζουμε ότι η αποκαλυψιακή θέαση είναι ταυτόσημη με την προφητική παράδοση2, εντός της οποίας αναπτύχθηκε. Και γνωρίζουμε επίσης ότι τα μυθολογικά στοιχεία και τα εσχατολογικά σενάρια συγκροτούν την πρωταρχική πηγή μέσα στην οποία αναβαπτίζεται κάθε φορά η λαϊκή φαντασία, θέλοντας να εκφράσει τις πλέον ανατρεπτικές και ζωοποιές της δυνάμεις. Ο Μανιχαϊσμός του εσχατολογικού προτάγματος και του εκστατικισμού, που είναι "το όργανο λαλιάς του Θεού"3, ποτέ δεν εγκατέλειψε τον ιστορικό λαό, αλλά, αντίθετα, πάντα έβρισκε μέσα στην Ιστορία τις μορφές εκείνες που τον επιβεβαίωναν, και μέσω της επιβεβαίωσης συνιστούσαν τις vis formandi της εξεγερσιακής του δυναμικής.

Τα χιλιαστικά και αιρετικά κινήματα του 12ου και 13ου αιώνα, "στις τάξεις των οποίων συναντούμε εκτός των εξαθλιωμένων αγροτών και όλους τους δυστυχείς της φεουδαρχικής κοινωνίας", κατά τη διατύπωση της Silvia Federici4, είναι κατ' ουσίαν αποκαλυψιακά-προφητικά. Σε αυτά, η λαϊκή φαντασία, όπως και στην εξέγερση των Ρώσων χωρικών, συμβολοποιείται μέσω εκστασιακών εικόνων, οι οποίες εκφράζουν τη φρίκη και τον τρόμο του εσχατολογικού προτάγματος, το οποίο προσδιορίζεται από το ριζικό Κακό ως Αρχής, η οποία καθορίζει το ανθρώπινο πεπρωμένο της εξαθλίωσης και επιβάλλει την αναγκαιότητα της πιο βίαιης εξέγερσης: της εξέγερσης των οραμάτων και των προφητειών.

Πράγματι, ο Μεσσιανισμός της λαϊκής φαντασίας βρίσκει στον οραματικό προφητισμό το πιο βίαιο πρόσωπό του: το όραμα της ολικής καταστροφής που μόνο μέσα από αυτή το ανθρώπινο θα οδηγηθεί στη λύτρωσή του και στην τελική νίκη του Φωτός πάνω στο Σκότος το οποίο έχει επιβληθεί στον δημιουργημένο κόσμο, στον κόσμο του Θηρίου και του Αντιχρίστου. Έτσι, η αναμονή της λύτρωσης προσλαμβάνει πλέον έναν εγκόσμιο χαρακτήρα ως εξεγερσιακή πράξη του ανθρώπου μέσα στην ιστορική διαδικασία, και κατ’ αυτόν τον τρόπο επηρεάζει ουσιαστικά τα ανατρεπτικά κινήματα, ιδιαίτερα μάλιστα τα λαϊκά κινήματα που βλέπουν τη λύτρωση μέσα στην καταστροφή και την ερείπωση. Το εκκοσμικευμένο Tikkun, ο εκκοσμικευμένος μεσσιανικός χρόνος που θα ακυρώσει οριστικά την Ιστορία, είναι η πλέον αυθεντική συμβολαιοποίηση των εξεγερσιακών και προφητικών οραματισμών μπροστά στον φόβο της Αποκάλυψης. Και, όπως σχεδόν όλοι οι ιστορικοί πόλεμοι των χωρικών, έτσι και η εξέγερση των χωρικών στη Ρωσία, δεν πρέπει να εκληφθεί "ως εξέγερση που στόχευε σε μια πρακτικά εννοούμενη βελτίωση της ζωής, αλλά ως το αίτημα μιας γενικευμένης κατάστασης ισότητας και ελευθερίας", για να χρησιμοποιήσω μια διατύπωση του Ernst Bloch5.

Την προσδοκία αυτής της μεσσιανικής λύτρωσης, αυτού του εκκοσμικευμένου Tikkun, ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι την οραματίζεται μέσα στο πεπρωμένο του Ρώσου χωρικού. Ο Ρώσος χωρικός είναι αναμενόμενος Μεσσίας, ο τελεστής της λύτρωσης, και το πεπρωμένο του είναι η εξέγερση ενάντια στον φόβο της Αποκάλυψης, ενάντια στον κόσμο που τον κυβερνά το αποκαλυψιακό Θηρίο και ο Αντίχριστος, συμβολοποιημένος στην εγκόσμια εξουσία, στην καθυπόταξη του ανθρώπου και στην υλική, πνευματική και ηθική εξαθλίωσή του. Ο Μερεζκόφσκι, μαθητής του Ντοστογιέφσκι και ένας από τους σημαντικότερους ερμηνευτές των προφητικών ενοράσεων του Ντοστογιεφσκικού Universum, γράφει, αναλύοντας τον ουτοπικό μεσσιανισμό του δασκάλου, τον οποίο δίκαια αποκαλεί προφήτη της ρωσικής επανάστασης: "Σε τι συνίσταται λοιπόν η δύναμη του χωρικού Μαρέι, που είναι ικανός να σώσει από τον λύκο, από το Θηρίο - Αντίχριστο; Στο ότι η δύναμη αυτή βρίσκεται στη γη του καλού Θεού, στη μάνα μας γη που εκεί κάτω στην άκρη του ορίζονται σμίγει με τον Άγιο ουρανό. 'Χριστιανός - ίσον χωρικός', εξηγεί ο Ντοστογιέφσκι. Στην τελευταία αυτή ένωση, που ακόμη δεν βρίσκεται στον δρόμο της πραγματοποίησης αλλά είναι δυνατή στη ένωση του αγροτικού λαού και του χριστιανισμού, της γήινης και της ουράνιας αλήθειας, εδρεύει η θρησκευτική δύναμη του χωρικού Μαρέι [...] Ο χωρικός είναι ο χριστιανισμός ή, αντίθετα, ο χριστιανισμός είναι ο χωρικός. Δεν είναι ο αρχαίος χριστιανισμός, ο επίσημος, ο βυζαντικός, ο ελληνορωσικός που είναι 'η ορθοδοξία', αλλά ο νέος, ο ελεύθερος λαϊκός και αγροτικός χριστιανισμός. Να η βασική ιδέα του Ντοστογιέφσκι"6.

Η Lynne Viola περιγράφει τη διαρκή παρουσία του αποκαλυψιακού μεσσιανισμού και πέρα από την εξέγερση των Ρώσων χωρικών, μέσα στην καλλιτεχνική και πνευματική ζωή της Ρωσίας γενικότερα. "Τα αποκαλυψιακά θέματα", επισημαίνει, "τροφοδότησαν μια ευρύτατη γκάμα καλλιτεχνικών και πνευματικών επιτευγμάτων, ξεκινώντας από τα έργα των μοντερνιστών ζωγράφων Μάλεβιτς και Καντίνσκι, μέχρι τις μουσικές συνθέσεις του Σκριάμπιν, και από τα φιλοσοφικά έργα του Σολόβιεφ και του Ροζάνωφ, μέχρι τα καλλιτεχνικά έργα των Ρώσων συμβολιστών, όπως ο Μπέλνι, ο Μερεζκόφσκι και ο Μπλοκ"7. Αυτή η διαρκής παρουσία του αποκαλυψιακού μεσσιανισμού στα καλλιτεχνικά και πνευματικά επιτεύγματα της Ρωσίας είναι ταυτοχρόνως και μια πανίσχυρη ένδειξη ότι η ίδια η ρωσική επανάσταση του 1917 δεν είναι παρά ο κληρονόμος των μεσσιανικών κινημάτων του παρελθόντος, από τους Καθαρούς και τους Χουσίτες μέχρι τον Munzer, τον θεολόγο της επανάστασης, όπως τον αποκαλεί ο Ernst Bloch, και τον Λέοντα Τολστόι.

Το συνδετικό και καθοδηγητικό νήμα αυτής της κληρονομιάς βρίσκεται στον οραματισμό ενός εκδικητή Μεσσία, ενός καταστροφέα της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων, ενός εμπνευστή του Olam και Tikkun, του μεσσιανικού χρόνου και του κόσμου της αποκατάστασης8. Έτσι η μεσσιανική εξέγερση των Ρώσων χωρικών "ταλαντεύεται πάνω από την άβυσσο". Γι' αυτό και ο Μπρεζκόφσκι αντλεί την ερμηνεία του μέσα από τον Ντοστογιεφσκικό οραματισμό: "Η δύναμη του χωρικού Μαρέι", γράφει, "βρίσκεται στη γη, μα η γη αποτραβιέται από αυτόν. 'Δεν έχω γη'. Το παράπονο αυτό, ταπεινό άλλοτε, μεταμορφώθηκε στο τέλος σε έναν λυγμό απελπισίας, σε έναν βρυχηθμό χωριάτικης και λαϊκής εξέγερσης, στον βρυχηθμό της ρωσικής επανάστασης. Η γη φωνάζει, ο ουρανός μένει κουφός. Η γη όλη κολυμπάει στο αίμα· ο ουρανός είναι μαύρος ή κόκκινος από τις ανταύγειες της πυρκαϊάς"9.

1. Lynne Viola, Prasant Rebels Under Stalin, Oxford University Press, Οξφόρδη, σ. 46.

2. Σάββας Αγουρίδης, Η Αποκάλυψη του Ιωάννη, Εκδσ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1994, passim.

3. Σάββα Αγουρίδη, Ο Πύρινος Χείμαρος, εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 1992, σ. 22.

4. Silvia Federici, Ο Κάλιμπαν και η Μάγισσα, μτφρ. Ίρια Γραμμένου, Λία Γυιόκα, Παναγιώτης Μπίκας, Λουκής Χασιώτης, εκδόσεις των ξένων, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 58.

5. Όπως παρατίθεται από τον Γιώργο Σ. Βλάχο στο έργο του Η Συνείδηση ενάντια στον Νόμο, εκδ. Έρασμος, Αθήνα 1998, σ. 46.

6. Μερεζκόβσκι, Ντοστογιέφσκι, μτφρ. Σ. Πρωτόπαπα, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα χ.χ., σ. 8

7. ό.π. σ. 48.

8. Michael Lowy, "Ernst Bloch et Georg Lukass" στο Juif Eterodoxes, Edition de l' eclat, Παρίσι 2010, σ. 73.

9. ό.π., σ. 9.