Έλληνες από τον Μοριά στην Αϊτή

Οι πολλές εκδοχές ενός έθνους

Γιάννης Σπυρόπουλος, Παρελθόν, 1960, λάδι σε μουσαμά, 114 x 162 εκ. 

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΤΣΩΝΗ

Η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 έχει γραφτεί μετά την ίδρυση του ελληνικού έθνους κράτους. Αυτό είναι αναμενόμενο: το κάθε νεωτερικό κράτος απαιτεί την ιστορία του. Στην πορεία όμως αυτή χάνεται από το βλέμμα μας μια πλούσια, περίπλοκη και ενδιαφέρουσα ιστορία των Ελλήνων, που συμπεριλαμβάνει προορισμούς και εξελίξεις διαφορετικές από τις εθνικές. Σε αυτήν την προοπτική μπορούμε να δούμε τους Έλληνες να βρίσκονται σε μια παγκόσμια κίνηση, σε αυτοκρατορίες και όχι έθνη, που πρόσφεραν σε ελληνόφωνους, ορθόδοξους, καθολικούς και μουσουλμάνους ένα τεράστιο πεδίο φιλοδοξιών και εναλλακτικών τρόπων επινόησης του εαυτού. Μελετώντας αυτές τις διαδρομές καταλαβαίνουμε ότι για τους ανθρώπους της εποχής το ενδεχόμενο να είναι Έλληνες ενός ανεξάρτητου ελληνικού έθνους δεν ήταν δεδομένο.

Ας δούμε ένα παράδειγμα από την προεπαναστατική περίοδο αντλημένο από αρχεία στο Παρίσι. Είναι η περίπτωση του Giorgio Ciolli, αξιωματικού του βενετικού στρατού, γεννημένου στο Ζάντε το 1771, που ήταν μάλλον ορθόδοξος, ιταλόφωνος, ελληνόφωνος. Με την άφιξη το 1797 των δημοκρατικών Γάλλων στα Επτάνησα, πέρασε αμέσως στα γαλλικά στρατεύματα και όπως όλοι οι Επτανησιώτες έγινε πολίτης της νεαρής Γαλλικής Δημοκρατίας και «ξαναβαφτίστηκε» σε Georges Chiolli.

Μπορεί κανείς να φανταστεί τις απέραντες προοπτικές σταδιοδρομίας που άνοιγαν για τα μέλη μιας τέτοιας τεράστιας αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν στη Δύση από τις ακτές της Αμερικής έως τα Επτάνησα στην Ανατολή, ιδιαίτερα για έναν αξιωματικό που ήταν στρατευμένος στον πλέον αξιόμαχο στρατό της εποχής και μάλιστα σε μια περίοδο συνεχών πολέμων. Όμως, για κακή του τύχη, ένα χρόνο αργότερα έφτασαν στο Ιόνιο τα ρωσικά και τα οθωμανικά στρατεύματα που έδιωξαν τους Γάλλους. Ο Chiolli, μαζί με τους επιζήσαντες Γάλλους, παραδόθηκε-πάλι για κακή του τύχη- όχι στους Ρώσους αλλά στους Οθωμανούς, οι οποίοι κατά τις παραδόσεις τους αποκεφάλισαν πολλούς αιχμαλώτους, ενώ όσοι έμειναν ζωντανοί υποχρεώθηκαν να κουβαλήσουν παρελαύνοντας τα κεφάλια, σε μια πορεία από τον Μοριά στη Ρούμελη και από κει στην Κωνσταντινούπολη, όπου οι αιχμάλωτοι και τα κεφάλια παρουσιάστηκαν στον Σουλτάνο αντί αμοιβής.

Στο Γεντί Κουλέ φυλακίστηκε ο Chiolli μαζί με άλλους αιχμαλώτους. Ενώ λοιπόν οι περισσότεροι, όπως συνηθιζόταν εκείνο τον καιρό, εξαγοράστηκαν και στάλθηκαν στη Γαλλία, ο φτωχός Chiolli έμεινε μόνος στο Γεντί Κουλέ. Απελευθερώθηκε τελικά με τη συνθήκη της Αμιένης, το 1802, και στάλθηκε στη Μασσαλία. Ήταν η πρώτη φορά που ο Chiolli πατούσε το πόδι του στη Γαλλία και παρουσιάστηκε στα επιτελεία στρατού για να αιτηθεί τη σύνταξη αιχμαλώτου πολέμου και τη θέση του Γάλλου αξιωματικού.

Οι Γάλλοι αξιωματικοί όμως δεν γνώριζαν και πολλά για τις περιπτώσεις των αιχμαλώτων της Κωνσταντινούπολης. Επιπλέον, δεν ήταν καν σε θέση να προσδιορίσουν σε ποιο σημείο του χάρτη βρίσκονται τα Επτάνησα. Επέμενε ο Chiolli ότι είναι Γάλλος και αξιωματικός, με αποτέλεσμα ο φάκελός του να περάσει από διάφορα γραφεία, όπου εντέλει ο Ναπολέων Βοναπάρτης υπέγραψε μια διαταγή που απέδιδε στον Chiolli την ιδιότητα του Γάλλου πολίτη.

Και πάλι όμως το γαλλικό επιτελείο προβληματίστηκε με την περίπτωση του Chiolli, καθώς ήταν ένας ασυνήθιστος Γάλλος, επειδή μίλαγε σπαστά γαλλικά, μαθημένα από τους συγκρατούμενούς κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του στην Κωνσταντινούπολη, και επιπλέον έκανε τον σταυρό από δεξιά. Το ερώτημα ήταν σε ποιο ακριβώς τάγμα θα τον έβαζαν. Υπήρχαν διάφορα τάγματα για μη γαλλόφωνους, όπως για Γερμανούς, Πολωνούς, Ιταλούς, Ιλλυριούς (Κροάτες), Αλβανούς (Έλληνες) και γενικά για Ανατολίτες. Σε κάποιο γραφείο όμως σημειώθηκε στα περιθώρια των εγγράφων «c’est propablement un homme de couleur» (είναι πιθανόν έγχρωμος). Στείλανε λοιπόν τον φάκελό του στο τάγμα των Μαύρων Κυνηγών (Pionniers Noir), το οποίο συμπεριλάμβανε τους μαύρους βετεράνους που είχαν πολεμήσει στο πλευρό της Γαλλίας κατά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας της Αϊτής, και επιπλέον χιλιάδες αιχμαλώτους, οι οποίοι αντιθέτως είχαν πολεμήσει υπέρ του Toussaint Louverture. Χάρη στις φυλετικές ταξινομήσεις των Γάλλων της εποχής, όλοι οι μαύροι και οι έγχρωμοι κατατάχθηκαν στο ίδιο τάγμα, πράγμα που έσβησε τις πολιτικές και εθνικές διακρίσεις μεταξύ αυτών των στρατιωτών. Διοικητής του Chiolli ήταν ο περίφημος Hercule, Αφροκουβανός από το Μπορντό, η δε πλειονότητα των αξιωματικών ήταν μαύροι και έγχρωμοι από όλες τις τότε γαλλικές αποικίες. Στη συνέχεια το τάγμα του στάλθηκε να πολεμήσει πρώτα εναντίον Ιταλών ληστών και επαναστατών και έπειτα, το 1812, στη Μόσχα, κατά την εισβολή στη Ρωσία. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα παραδόθηκε στο Ντάντσιχ, το 1814.

Τι μπορεί να μας πει μια τέτοια παράξενη -για τις μέρες μας αλλά τόσο συνηθισμένη για εκείνη την εποχή- ιστορία; Το πρώτο είναι ότι ο σύγχρονος ερευνητής θα ταξινομούσε μια περίπτωση σαν του Chiolli αυτονοήτως ως Έλληνα, πράγμα που κάνουν και οι σύγχρονοι Γάλλοι αρχειονόμοι στον φάκελό του, όμως πουθενά στα έγγραφα δεν αναφέρεται από την τότε διοίκηση ως Έλληνας. Ούτε καν ο ίδιος αυτοπροσδιορίζεται ως Έλληνας. Αναφέρεται ως Ζακυνθινός και Γάλλος. Αυτό σημαίνει ότι ο Chiolli, ως έγχρωμος, σχετίζεται περισσότερο με μια αυτοκρατορία σαν τη Γαλλία ή ακόμη και το ανεξάρτητο κράτος της Αϊτής παρά με το ανύπαρκτο ακόμη ελληνικό κράτος. Το δεύτερο είναι ότι ο ίδιος ποτέ δεν διαμαρτυρήθηκε για το ότι η γαλλική διοίκηση τον είχε κάνει έγχρωμο, ενώ μερικοί υπαξιωματικοί του ιδίου τάγματος ζήτησαν μετάθεση, υποστηρίζοντας ότι ως λευκοί δεν είχαν θέση εκεί. Όταν εντέλει ζήτησε μετάθεση, το έκανε γιατί κρύωνε και ήθελε να υπηρετήσει τη Γαλλία στα θερμά νερά του Ιονίου και στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Ζάκυνθο, που εν τω μεταξύ είχε ξαναενσωματωθεί στη Γαλλία.

Η φυλή δεν ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας για ανθρώπους σαν τον Chiolli. Αυτό είναι μια κληρονομιά που θα πρέπει σήμερα να είναι αποδεκτή και ορατή, προκειμένου να οραματιστούμε με άλλους όρους μια σύγχρονη ελληνική πολιτεία.

[Συντομευμένη μορφή ανακοίνωσης στο συνέδριο «Ψηφιακό Αρχείο 1821»]

Ο Γιάννης Κοτσώνης είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Νέας Υόρκης (NYU)