Όψεις της ζωής των επαναστατών

Βάλιας Σεμερτζίδης, Λιομαζώχτρες, 1970, επιχρωματισμένη μονοτυπία, 70 x 99 εκ. 

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΟΥΚΟΥ

Το άρθρο αυτό εντάσσεται σε μια ευρύτερη προσπάθεια να αναδειχθούν και να ερμηνευθούν πράξεις και συμπεριφορές όσων βρέθηκαν στις επαναστατημένες περιοχές, που δεν απασχόλησαν συστηματικά την έρευνα και οι οποίες μας δίνουν μια συμπληρωματική αλλά και ουσιαστική συγχρόνως εικόνα για τον τρόπο ζωής στη διάρκεια της Επανάστασης. Το εγχείρημα, που θα μπορούσε να έχει ένα γενικό τίτλο «Ζώντας μέσα στη Επανάσταση του 1821» ή η «Καθημερινή ζωή των επαναστατών του 1821», φιλοδοξεί να αναδείξει συστηματικότερα, μεταξύ των άλλων, θέματα όπως: δημογραφικά φαινόμενα, την αντιμετώπιση των καθημερινών αναγκών, τις σχέσεις των δύο φύλων, την εικόνα που έχουν οι επαναστάτες, ως ελεύθεροι πλέον, για τον εαυτό τους και για τους άλλους, τη βαρύτητα του οθωμανικού παρελθόντος και τις ρήξεις με αυτό, τον διαφορετικό λόγο που εκφέρεται, ποια ηγετικά πρότυπα διαμορφώνονται και σε τι διαφέρουν από τα προϋπάρχοντα κ.λπ., με κύριο αιτούμενο, που μένει όμως να τεκμηριωθεί, αν η Επανάσταση ως τραυματικό γεγονός συντέλεσε σε βαθύτερες αλλαγές στις συνειδήσεις και τις πρακτικές των επαναστατών.

Θα αναδειχθούν εδώ μερικά από τα θέματα αυτά: Η ένδυση, η διασκέδαση, οι σχέσεις των δύο φύλων, οι γυναίκες και τα παιδιά.

1. Με ενδιαφέρει να εντοπίσω την προσπάθεια των ηγετικών παραγόντων αλλά και άλλων να μιμηθούν ενδυματολογικά τούς μέχρι πρότινος κυρίαρχους Τούρκους, και να δείξουν με την αντιγραφή αυτή την υπεροχή και ισχύ τους και πώς ήθελαν αυτή να προβάλλεται. Ένα παράδειγμα: Το κίτρινο ήταν το επίσημο χρώμα των Τούρκων, αυστηρά εμποδισμένο στους χριστιανούς. Κίτρινα παπούτσια φορούσαν οι πασάδες. Ο Χατζηχρήστος, που είχε σχηματίσει σώμα ιππικού κατά μίμηση του τουρκικού ιππικού των Ντελήδων, ήθελε να μιμείται Τούρκους πασάδες στην εμφάνιση και την ένδυση: Όταν πλησίαζε στους οικισμούς, για να εντυπωσιάσει, προπορεύονταν δύο αξιωματικοί του, ένας δίπλα του «βαστούσεν τα παπούτζια τα κίτρινα» και έπονταν, ως ουρά, με ειδικό βηματισμό, 100-200 παλικάρια με σαρίκια και πάλες, δηλαδή κρεμαστά σπαθιά.

2. Για τις ερωτικές σχέσεις και τις σεξουαλικές πρακτικές θα αναφέρω εδώ μόνον ένα περιστατικό: Ο Κίτσος Τζαβέλας πρωτοστατεί στις απανωτές προσπάθειες των Αιγυπτίων του Ιμπραήμ να καταλάβουν την Κλείσοβα. Νικητής επιστρέφει στο Μεσολόγγι και όλοι θέλουν να τον δουν και να τον συγχαρούν. Αυτός, κουρασμένος, έχει άλλες προτεραιότητες. Γράφει ο Κασομούλης: «Ο ατρόμητος ήρωας Τζιαβέλας επίστρεψεν τοιούτος νικητής εις την οικίαν του και αναπαύθη εις τας αγκάλας της ερωμένης του». Την επομένη, όταν ξύπνησε, δέχθηκε τους επαίνους από στρατιωτικούς και πολίτες.

3. Μας λείπουν δραματικά στοιχεία για τις γεννήσεις μέσα στο 1821, για το πόσα βρέφη και πόσα μικρά παιδιά πεθαίνουν από αρρώστιες, ατροφία, κακουχίες κ.λπ., και όσα επιζούν πώς μεγαλώνουν στις ελεύθερες περιοχές, στα χωριά, στις πόλεις, στα πολιορκημένα κάστρα, πόσα από αυτά μαθαίνουν τα στοιχειώδη γράμματα. Ήταν φυσικό ο πόλεμος να επηρεάζει τα παιχνίδια τους.

Πολλά παιδιά αιχμαλωτίζονται από Τούρκους, Αλβανούς μισθοφόρους ή Αιγύπτιους, οι οποίοι είτε τα κρατούν οι ίδιοι για ποικίλες εξυπηρετήσεις ή τα πωλούν. Από μαρτυρίες παιδιών που κατάφεραν να δραπετεύσουν ή απελευθερώθηκαν με λύτρα, ανταλλαγές ή παρεμβάσεις ξένων δυνάμεων, γνωρίζουμε κάπως για την τύχη τους στην περίοδο της αιχμαλωσίας. Δεν λείπουν, έστω λίγες, και δραπετεύσεις τουρκόπουλων που είχαν αιχμαλωτιστεί από τους επαναστάτες και είχαν ενταχθεί ως ψυχογιοί στις υπηρεσίες τους. Πολλά παιδιά, επίσης, μετέχουν στον πόλεμο ή υφίστανται τις συνέπειές του. Είναι πολλές φορές μεταξύ των αμάχων που σκοτώνονται από τις βόμβες του εχθρού. Μερικά από αυτά αναλαμβάνουν επικίνδυνες αποστολές για να μεταφέρουν μηνύματα ή να κατασκοπεύσουν τον εχθρό. Κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου, γενναία είναι κι εδώ η μαχητική συμβολή των παιδιών, που είτε μαζεύουν, με κίνδυνο της ζωής τους, μπάλες κανονιών έξω από τα τείχη είτε μεταφέρουν με βάρκες μηνύματα, νερό και πολεμοφόδια στην απειλούμενη Κλείσοβα. Όπως εύστοχα έχει επισημανθεί, στο καμίνι της πολιορκίας του Μεσολογγίου και αλλού, τα παιδιά και οι νέοι ωρίμασαν πολύ γρήγορα.

4. Ως προς τις γυναίκες, θα άξιζε να σταθούμε περισσότερο και με συγκεκριμένες μαρτυρίες στο πώς οι μη επώνυμες, ο μέγιστος αριθμός δηλαδή, φέρουν το βάρος της συντήρησης των οικογενειών, αφού οι ένοπλοι άντρες τους λείπουν ή έχουν πεθάνει. Πολλές από αυτές μετέχουν στη σπορά και στη συγκομιδή, είναι δίπλα στους κτηνοτρόφους, μεγαλώνουν τα παιδιά τους, καταφεύγουν με αυτά στα βουνά και τις σπηλιές για να σωθούν, εκλιπαρούν για λίγο ψωμί ή μιαν αποζημίωση, και είναι, όσες δεν έχουν δίπλα τους μια αντρική παρουσία, εκτεθειμένες σε ποικίλους κινδύνους. Βοηθούν επίσης σε περίοδο πολιορκιών την άμυνα με διάφορους τρόπους. Μαζεύουν, κινδυνεύοντας, και αυτές μπάλες εχθρικών κανονιών, περιθάλπουν πληγωμένους, μεταφέρουν τροφές και πολεμοφόδια. Πολλές χειρίζονται εύστοχα τα όπλα. Για την τύχη τους όταν πέφτουν στα χέρια των εχθρών, ας αναφερθεί μία μόνον μαρτυρία από την κατάληψη του Ανατολικού: «Μας έγραφαν και ότι, αφού έκαμαν <οι Τούρκοι> τα μύρια κακά εις τους Ανατολικιώτας, εδιάλεξαν ταις νεώτεραις γυναίκες και τα παιδιά, και τα εβάσταξαν∙ ταις έψαξαν σχεδόν και εις τα απόκρυφα διά πολύτιμον πράγμα...»

5. Επιχειρείται να ενταχθούν στα ιστορικά τους συμφραζόμενα μερικά στοιχεία για τα τραγούδια, τη μουσική και τον χορό. Για παράδειγμα, ο ίδιος ο Κασομούλης μας λέει για το πώς έμαθε το τσιβούρι (ένα είδος ταμπουρά): από «διδάσκαλον μουσικόν Οθωμανόν δερβίσην της μονής Μεβλεβί» που ήταν «νέος, 22 χρονών, πολτικώτατος, ανεξίθρησκος, εχαίρετο την αγάπην των περισσοτέρων πολιτών εις Σέρρας». Αλλού συναντάμε πληροφορίες για ερωτικά και πατριωτικά τραγούδια, για κλέφτικα τραγούδια και χορούς, για επινίκιους χορούς, για ευρωπαϊκούς στα νησιά.

Όλα αυτά, και ασφαλώς πολλά άλλα, για να έχουν την κατάλληλη βαρύτητα, καλό είναι να μην βασίζονται σε μεμονωμένες μαρτυρίες αλλά να αναζητούνται περισσότερες και διασταυρούμενες πληροφορίες, ιδιαίτερα για φαινόμενα που ξετυλίγονται στον χρόνο.

Ο Χρήστος Λούκος είναι ιστορικός. Το κείμενο αποτελεί συντομευμένη μορφή ανακοίνωσης στο συνέδριο «Ψηφιακό Αρχείο 1821: αρχειακά ερωτήματα, ερευνητικές προοπτικές, ψηφιακές προκλήσεις» (Αθήνα, 14-15/3/2019).