1821

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Διαδρομές εθνικού προσδιορισμού

ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ-ΙΩΣΗΦ ΣΤΑΝΓΚΑΝΕΛΛΗ

Ο τάφος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη βρίσκεται δίπλα σε αυτόν της Σοφίας Βέμπο, στο Πρώτο Νεκροταφείο. Μερικές εκατοντάδες μέτρα μακριά, προς την πλευρά της Μάρκου Μουσούρου, σχεδόν κρυμμένος, βρίσκεται αυτός του Αδαμάντιου Κοραή. Αντίθετα, ο πρώτος τάφος που βλέπει μπροστά του ο επισκέπτης του επίσημου νεκροταφείου της Ελλάδας, είναι αυτός ενός (ξεχασμένου, πια) μαυραγορίτη της Κατοχής, δίπλα σε αυτούς αρχιεπισκόπων και πατριαρχών. Από μόνη της, η συγκεκριμένη εικόνα, θα μπορούσε να αποτελεί ένα συμπυκνωμένο μάθημα εθνικής αυτογνωσίας. Ας απομακρυνθούμε, όμως, από την εικόνα των χλοερών τάφων, κι ας περάσουμε στην εικόνα μιας ιστορικής στιγμής.

Εδώ, στις «Αναγνώσεις», θεωρούμε ως δεδομένο το ετήσιο αφιέρωμα στην επανάσταση του ’21, όχι βέβαια ως απότιση ενός φόρου τιμής στα «εθνωφελή» αφηγήματα και σχήματα, ούτε ως τελετουργικό ξεσκόνισμα ενός κειμηλίου, που βγαίνει από τα οικογενειακά σεντούκια για να αποτελέσει αντικείμενο θαυμασμού μια μέρα το χρόνο, και να ξανακλειστεί ευλαβικά στο βάθος τους, αναμένοντας ξανά την εποχή του.

Εδώ και χρόνια, πια, το θεωρούμε δεδομένο, διότι μια εφημερίδα της Αριστεράς οφείλει να έχει έναν παιδευτικό ρόλο, και να δίνει βήμα σε ιστορικούς, κοινωνικούς επιστήμονες, να παρουσιάζουν έγκυρα κείμενά τους σε ένα ευρύτερο κοινό από αυτό των επιστημονικών έργων. Από τη στιγμή, μάλιστα, που το σχολείο, δομικά, παρά τις επιμέρους μεταρρυθμίσεις και αλλαγές έχει παραμείνει, καλώς ή κακώς, πίσω από τις κοινωνικές αλλαγές και τη μεταβολή της δομής της δημοσιότητας, ενώ, από την άλλη πλευρά, ένα μεγάλο μέρος της παιδευτικής και πολιτιστικής ευθύνης του δημοσίου έχει παραδοθεί είτε στην ιδιωτική πρωτοβουλία, είτε σε κάθε λογής ιδρύματα «εθνικών ευεργετών», η αναγκαιότητα φαντάζει ακόμα πιο επιτακτική.

Το ενδιαφέρον για την Επανάσταση, όμως, είναι, εντέλει αυτονόητο και δεδομένο;

Είναι, άραγε, για έναν νέο που γεννήθηκε, λ.χ., στο Παγκράτι στα τέλη του 20^ού αιώνα; Ποια η εικόνα του ’21, τελικά, εκτός της κοινότητας των ιστορικών, που άοκνα εργάζονται, γράφουν, μελετούν, παράγουν νέα γνώση;

Θαμμένη κάτω από αλλεπάλληλα στρώματα κοινοτοπιών και ψευδών, οριστικά, ίσως, πληγωμένη στο συλλογικό φαντασιακό των μεγαλύτερων, από τους χουντικούς εορτασμούς των 150 ετών και τις ταινίες με φουστανελοφόρους με ψηφιακά ρολόγια χειρός, πνιγμένη στο κιτς των τσολιάδων της Πλάκας και των χάρτινων γιαταγανιών σχολικών εορτών, συνυφασμένη με χοροεσπερίδες τοπικών συλλόγων και «αναβιώσεις» παραδόσεων προς προσέλκυση εσωτερικού τουρισμού, που το ’21 δεν ανακαλεί επαναστατικές έννοιες, αλλά, μάλλον μονοσήμαντα, την «προαιώνια» έχθρα με τους τούρκους, το FIR Αθηνών και τα 12 μίλια, ή, για τους πιο φιλειρηνικούς, με μπακαλιάρο σκορδαλιά ανήμερα της επετείου.

Άλλωστε, τι θα μπορούσε να ανακαλέσει κάποιος από επανάσταση, σε έναν κόσμο Χωρίς Άλλη Εναλλακτική; Και τι από μια δημοκρατική έννοια του πατριωτισμού, σε μια διαδικτυακή πραγματικότητα διάχυτου χρυσαυγιτισμού, εξαπλωμένου σε πολύ ευρύτερες μάζες από τον κλειστό πυρήνα των «επίσημων» φορέων του; Τί από μια συλλογική αίσθηση του συνανήκειν, σε μια κοινωνική πραγματικότητα περίφραχτων μικρόκοσμων θρυμματισμένων ατομικών ταυτοτήτων, όπου η διαφορετικότητα υμνείται ως στόχος κι αυτοσκοπός;

Αν περάσουμε από την κοινωνία στο κράτος, διότι, το ’21, πέρα από τις διαφορετικές προσεγγίσεις σχετικά με τα αίτια, τις κοινωνικές δυνάμεις που πρωταγωνίστησαν κτλ., παρήγαγε, εντέλει, ένα νεωτερικό κράτος, «δυτικού τύπου», τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα. Διότι, σήμερα, μπορεί να μην βρισκόμαστε βέβαια μπροστά στο τέλος του κράτους, αλλά βρισκόμαστε μάλλον μπροστά στο τέλος μιας μορφής του, του νεωτερικού κυρίαρχου κράτους, από τη στιγμή που τα συστατικά στοιχεία του έχουν πια μεταβληθεί.

Το έδαφος; Από την υπερεθνική ενότητα της αλυσίδας παραγωγής ενός εμπορεύματος, μέχρι μια μεγάλη περιβαλλοντική καταστροφή, όπως το Τσερνομπίλ ή η μόλυνση του Δούναβη από τους νατοΐκούς βομβαρδισμούς, τα σύνορα δεν αποτελούν πια όρια αδιάβατα, παρά μόνον για τους πρόσφυγες. Ο πληθυσμός, ως ένα σύνολο με κάποια ομοιογένεια; Η παγκόσμια ομοιογενοποίηση, αλλά και οι μετακινήσεις πληθυσμών, τα προσφυγικά ρεύματα, δημιουργούν μια νέα πραγματικότητα, όπως μια νέα (και εφιαλτική) πραγματικότητα θέλει να δημιουργήσει η, αντίρροπη, τάση προς εθνική περιχαράκωση, κι επιστροφή σε ένα αγνό παρελθόν το οποίο ουδέποτε υπήρξε. Η κρατική εξουσία; Στην εποχή των υπερεθνικών οργανισμών και της εκχώρησης εξουσιών εκτός του εθνικού κράτους, αυτή τείνει να περιορίζεται στην μικροδιαχείριση κοινωνικών συγκρούσεων και στην εξυπηρέτηση μικροσυμφερόντων.

Πέρα από όλα αυτά, όμως, υπάρχει ακόμα, έστω και αρνητικά, ένα ίχνος το οποίο θα μπορούσε να ανακαλέσει το ’21, στην αυθεντικά επαναστατική πτυχή του. Διότι, μπορεί να βρισκόμαστε 2 χρόνια πριν τους εορτασμούς της 2^ης εκατονταετηρίδας της Επανάστασης του 1821, μπορεί οι αυτάρεσκες πολιτικές διακηρύξεις ή ο αυτοθαυμασμός μας να παιανίζει την θέση μας μεταξύ των πιο προηγμένων ευρωπαϊκών κρατών, όμως, άλλη μια συνταγματική αναθεώρηση θα ολοκληρωθεί από την επόμενη βουλή, δίχως χωρισμό Πολιτείας-Εκκλησίας, ενώ, παράλληλα, η ελλαδική εκκλησία αρνείται να συζητήσει, καν, οτιδήποτε αγγίζει τα περιουσιακά της, πολλά εκ των οποίων αποκτήθηκαν την περίοδο του Οθωμανού (κατά τα άλλα και για τους άλλους) δυνάστη. Ίσως 198 χρόνια είναι τελικά λίγα για τέτοια επαναστατικά εγχειρήματα…

Για τα υπόλοιπα, για τις Επαναστάσεις και τους απελευθερωτικούς αγώνες, για το «ελευθερία ή θάνατος», παρά και πέρα από την παγκοσμιοποίηση, ακόμα και για τα Ναβαρίνα και τα «μην ελπίζετε εις ξένους», ο νέος της ιστορίας μας θα μπορούσε να ανατρέξει στη Ροζάβα και τους κούρδους – οι αναχρονιστικές αναλογίες είναι πάντοτε λάθος, και πάντοτε χρήσιμες.

Γιάννης Τσαρούχης, Αξιωματικός της Αεροπορίας Καταθέτων
Στέφανον,1950-51, υδατογραφία με κόλλα σε πανί, 200 x 100 εκ.