Καπιταλιστικός Ρεαλισμός

Η απώλεια του μέλλοντος και το επίμονο παρελθόν

Paolo Woods – Gabriele Galimberti, Marina Bay Sands Hotel, Σιγκαπούρη, από τη σειρά The Heavens, 2015

ΤΗΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΠΕΤΣΙΝΗ

Έπειτα από τέσσερα χρόνια, η Photobiennale επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη και στο Μουσείο Φωτογραφίας της πόλης, με μια πληθώρα φωτογραφικών εκθέσεων. Κεντρική εκδήλωση αποτελεί η έκθεση «Καπιταλιστικός Ρεαλισμός: Συντελεσμένο Μέλλον - Παρελθόν Διαρκείας», στην οποία συμμετέχουν 142 καλλιτέχνες από 16 χώρες. Η έκθεση, που θα φιλοξενηθεί στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, εγκαινιάζεται στις 28 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσει έως 27 Ιανουαρίου 2019, ενώ εκείνη στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης  Θεσσαλονίκης θα ολοκληρωθεί στις 18 Οκτωβρίου 2018. Στο πλαίσιο της έκθεσης, θα κυκλοφορήσει ομώνυμος εικονογραφημένος κατάλογος από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Από αυτήν την έκδοση δημοσιεύουμε σήμερα ένα απόσπασμα από το εισαγωγικό κείμενο της επιμελήτριας της έκθεσης, Πηνελόπης Πετσίνη, με τίτλο «Καπιταλιστικός Ρεαλισμός: Η απώλεια του μέλλοντος και το επίμονο παρελθόν».

Ο όρος Καπιταλιστικός Ρεαλισμός επανεισάγεται από τον βρετανό θεωρητικό Mark Fisher, στο ομώνυμο βιβλίο του Capitalist Realism: Is there no Alternative?, ως κάτι που δεν περιορίζεται στην τέχνη ή στον σχεδόν προπαγανδιστικό τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η διαφήμιση: «Είναι περισσότερο σαν μια διάχυτη ατμόσφαιρα που καθορίζει όχι μόνο την πολιτισμική παραγωγή αλλά και την εργασία και την εκπαίδευση, λειτουργώντας ως ένα αόρατο φράγμα που περιορίζει τη σκέψη και τη δράση».

Αν ο μεταμοντερνισμός αποτέλεσε την πολιτισμική λογική του Ύστερου Καπιταλισμού, όπως ισχυρίστηκε ο Frederic Jameson, ο Καπιταλιστικός Ρεαλισμός αποτελεί σήμερα την πολιτισμική λογική του δόγματος TINA (There Is No Alternative) -την αυτοεκπληρούμενη προφητεία της Μάργκαρετ Θάτσερ ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική»- που αποδείχτηκε το πιο περιληπτικό σλόγκαν για το σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Ζώντας σε ένα ατελείωτο «αιώνιο τώρα», δεν φαίνεται πλέον να μπορούμε να φανταστούμε ένα μέλλον διαφορετικό από το παρόν. Υπό αυτή την έννοια, ο Καπιταλιστικός Ρεαλισμός είναι η ευρέως διαδεδομένη αίσθηση ότι όχι μόνο ο καπιταλισμός είναι το μόνο βιώσιμο πολιτικό και οικονομικό σύστημα αλλά και ότι είναι αδύνατο ακόμη και να φανταστεί κανείς μια λογική εναλλακτική πραγματικότητα.

Ο Καπιταλιστικός Ρεαλισμός αποτελεί ένα ιδεολογικό πλαίσιο για την προβολή του καπιταλισμού και των επιπτώσεών του στην πολιτική, την οικονομία και τη δημόσια σκέψη -δηλαδή για την ανάλυση τόσο του πεδίου της οικονομίας όσο και του πολιτισμού. Ως εκ τούτου, δύναται να εξηγεί ιδεολογικούς σχηματισμούς καθώς και πολιτισμικές μορφές, περιγράφοντας τόσο την εντατικοποίηση των παγκόσμιων στρατηγικών καπιταλιστικής συσσώρευσης όσο και την αναπαραστατική λογική τους. Αυτό, σύμφωνα με σύγχρονους μελετητές, εξηγεί την αξία του όρου ως προς τις κοινωνικές και πολιτισμικές εξελίξεις των τελευταίων ετών, που οδήγησε στην επανεμφάνισή του στην πρόσφατη πολιτική και κριτική θεωρία.

Από την κλιμάκωση της οικονομικής κρίσης στη Νότια Ευρώπη και έπειτα, ο κυρίαρχος ηθικός λόγος έδωσε έμφαση στη συλλογική ευθύνη για την κρίση, ζητώντας από τον κόσμο να «συνεργαστεί» κάνοντας θυσίες. Στην Ελλάδα, η κρίση υποτίθεται πως απαιτούσε προληπτικά ή έκτακτα μέτρα, όπως η μείωση της κοινωνικής πρόνοιας και οι περικοπές εισοδημάτων, στο πλαίσιο της εθνικής ενότητας. Ο θυμός που προκάλεσαν πυροδότησε ένα έντονο παιχνίδι αλληλοκατηγοριών. Μια όλο και πιο αυτοδύναμη και αυτοεξυπηρετούμενη πολιτική τάξη διατήρησε την εξουσία, ενωμένη υπό τον ισχυρισμό ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική λύση» απέναντι σε αυτήν και τις πολιτικές της. Οι αμφιβολίες για τη συμβατότητα της καπιταλιστικής οικονομίας με μια δημοκρατική διακυβέρνηση επέστρεψαν δυναμικά στους πολίτες, ενώ οι κυβερνώσες ελίτ ισχυρίζονταν ότι αυτό που προκάλεσε τη δημοσιονομική κρίση ήταν τελικά η υπερβολική δημοκρατία με τις αναδιανεμητικές πολιτικές της. Αυτή η προσπάθεια διάχυσης της ευθύνης εκφράστηκε επανειλημμένα και διεθνώς: από τη δήλωση του επικεφαλής της Επιτροπής Διερεύνησης της Χρηματοπιστωτικής Κρίσης, Phil Angelides, ότι «ίσως είναι όπως στη Δολοφονία στο Orient Express: το έκαναν όλοι» έως τον αμφιλεγόμενο ισχυρισμό του βετεράνου σοσιαλιστή Θεόδωρου Πάγκαλου «Μαζί τα φάγαμε». Αν μη τι άλλο, ο Καπιταλιστικός Ρεαλισμός εξακολουθεί να ρωτάει ποιοι είναι αυτοί οι «όλοι» και ποιοι «εμείς».

Συντελεσμένο Μέλλον - Παρελθόν Διαρκείας

Εμπνευσμένη από τον όρο υπό την ευρεία έννοια, η έκθεση Capitalist Realism που παρουσιάζεται σε αυτόν τον τόμο στοχεύει στο να αρθρώσει οπτικά το πεδίο στο οποίο κατασκευάζονται τα «όρια του φανταστικού». Χωρίζεται σε δύο μέρη: το Capitalist Realism - Συντελεσμένο Μέλλον, που παρουσιάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας, και το Capitalist Realism, Παρελθόν Διαρκείας, που φιλοξενείται στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης. Συνδεδεμένα με το ρεαλισμό του ντοκουμέντου, αν και διατηρώντας συχνά μια απόσταση, τα έργα που παρουσιάζονται απομακρύνονται σαφώς από τις παραδοσιακές μορφές του όπου κυριαρχεί η εικόνα της φτώχειας και της θυματοποίησης. Αντίθετα, χρησιμοποιούν την ικανότητα της φωτογραφίας να λειτουργεί και να διαβάζεται ως μια ιδιαίτερα κριτική αφήγηση, η οποία δύναται να εκθέσει την αόρατη πολιτική γεωγραφία της εποχής μας.  [...]

Το Συντελεσμένο Μέλλον εστιάζεται κυρίως στο διάστημα μετά το 1989, μετά δηλαδή την κατάρρευση του λεγόμενου Υπαρκτού Σοσιαλισμού και τις τραπεζικές κρίσεις που ακολούθησαν στη Δύση, οι οποίες ενίσχυσαν το σύστημα αντί να το υπονομεύσουν. Σε γενικές γραμμές, καταδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός έχει έκτοτε αυτοπαρουσιαστεί με επιτυχία ως το μόνο ρεαλιστικό πολιτικοοικονομικό σύστημα, ακόμη και στην πιο ανελέητα αρπακτική του εκδοχή, την πρόσφατη οικονομική κρίση στη Νότια Ευρώπη. [...]

Το Παρελθόν Διαρκείας προσεγγίζει το σύστημα με όρους ιστορικούς, καταγράφοντας ή ανακαλώντας αυταρχικά καθεστώτα που υποτίθεται πως αποτελούν πλέον παρελθόν, και δίνοντας έμφαση σε αντιθέσεις όπως αυτές μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, αποικιοκρατών και αποικιοκρατούμενων κ.ο.κ. Οι εργασίες εδώ αντιμετωπίζουν τον καπιταλισμό μέσα από το σχήμα της «εξάρτησης» -υπονοώντας ότι οι σημερινές συνθήκες σε ορισμένες χώρες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τον ιστορικά περιφερειακό ρόλο τους και τις μακροχρόνιες διαδικασίες σχηματισμού και μετασχηματισμού του καπιταλισμού- και πολλές πραγματεύονται την έννοια του αρχειακού και τη σύνδεσή του με τη δημόσια ιστορία και μνήμη.