Διά-φυλη σχέση και οδύνη

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

Anna Skladmann, Η Βαρβάρα στον Οικιακό Κινηματογράφο της, Μόσχα 2010, από τη σειρά Little Adults

ΚΟΛΕΤ ΣΟΛΕΡ, Η γυναικεία οδύνη, Τα καταθλιπτικά συναισθήματα. Τα συναισθήματα του ασυνειδήτου ως πραγματικό, μτφρ. Γιάννα Βισβίκη, Ευγενία Μουτσοπούλου, Μαργαρίτα Νικολαΐδου, έκδοση Φόρουμ Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου της Αθήνας, σελ. 64

Το 2015 παρουσιάσαμε τα βιβλία της γαλλίδας ψυχαναλύτριας Κολέτ Σολέρ "Τι έλεγε ο Λακάν για τις γυναίκες" και η "Κατάρα του φύλου". Τώρα, μια έκδοση μεταφρασμένων ομιλιών της στην Αθήνα έρχεται να τα φωτίσει εκ των υστέρων.

Ζήτημα πρώτο: αρσενικό, θηλυκό, άνδρας, γυναίκα, ανατομία, πεπρωμένο. Για τους σύγχρονους ψυχαναλυτές, σε αντίθεση με τον Φρόυντ , η σωματική ανατομία δεν αποτελεί το πεπρωμένο του φύλου. Ούτε πρόκειται για κοινωνική κατασκευή, όπως ισχυρίζονται οι σπουδές φύλου (gender studies). Η διαδικασία της εμφυλοποίησης (sexuation) έχει να κάνει με το ασυνείδητο. Μεταφέρεται μέσω του λόγου των γονέων ο οποίος έχει επίπτωση στο σώμα και τον ψυχισμό. Είναι κοινωνικός αυτός ο Λόγος; Σαφώς, αλλά καθορίζεται κυρίως από τον τρόπο "απόλαυσης" που είναι ασυνείδητος. Ενώ στο κοινωνικό πεδίο έχουμε αλλαγές που σηματοδοτούν την ισότητα άνδρα-γυναίκας, ο τρόπος που είμαστε δομημένοι ασυνείδητα, καθορίζει αυτό που τελικά λέμε και κάνουμε. Παράδειγμα αποτελεί, για την Σολέρ, ο λόγος των μητέρων σε σχέση με τα μικρά τους αγόρια. Πολλές γυναίκες, παραδοσιακές ή φεμινίστριες, ετερόφυλες ή ομοφυλόφιλες, μιλούν με θαυμασμό για το σώμα τους, τον ανδρισμό τους, εμψυχώνοντας έτσι τη θέση του μελλοντικού άντρα ώστε να γίνει επιθυμητός από τη γυναίκα. Του δίνουν την διάσταση του «Ενός», σήμερα που ο "Άλλος", ως άφατος, έχει εκπέσει.

Θηλυκό και αρσενικό. Διαφορετικό από άνδρας και γυναίκα. Η φαλλική διάσταση, εντοπισμένη, είναι απόλαυση ισχύος. Η θηλυκότητα συνδέεται με την "Άλλη" απόλαυση, το άγνωστο, που την ξεπερνά και θέτει το ερώτημα: "Είμαι πραγματικά γυναίκα;" Κάτι δύσκολα μεταδόσιμο από την πλευρά των μητέρων προς το κορίτσι. Απευθύνει έτσι το "τι εστί γυναίκα" στον άνδρα. Η γυναικεία ταυτότητα, ασυνείδητα, δίνεται μέσω της σημασίας που έχει η γυναίκα για τον Άλλο, ενίοτε με εξαρτητικά φαινόμενα. Η γυναίκα καταρρέει όταν εγκαταλείπεται. Σαν να χάνει την «στέγη» της. Η απαίτηση να είναι μοναδική «στεγάζει» αυτό που την ξεπερνά.

Τι προσφέρει η ψυχανάλυση; Ούτε φέρνει τον άλλο πίσω, ούτε υπόσχεται ευτυχία. Συντελεί στην "απαξίωση" του έρωτα, μας λέει στο δεύτερο κείμενο, μετριάζει το συναίσθημα. Κάνει τη διάκριση του συναισθήματος ως affect και sentiment. Το ένα αντιστοιχεί στο πάθος, με την έννοια αυτού που "προσβάλλει" το σώμα, το αρρωσταίνει. Το άλλο είναι το φαντασιακό συναίσθημα της αγάπης, μίσους κλπ. Το πρώτο συνταράσσει το σώμα , συν-κινεί, το δεύτερο έχει να κάνει με αναπαραστάσεις. Αγαπώ, μισώ, θυσιάζομαι, έχουν τη διάσταση ρόλων που ενδυόμαστε. Η ανάλυση επιτρέπει να δούμε τι είναι η απώλεια στο ασυνείδητο, όταν χάνουμε κάποιον, και πώς αυτό συνδέεται με πρωταρχικές εμπειρίες. Η συνειδητοποίηση μετακινεί σε άλλη θέση, όλα είναι πιο ξεκάθαρα, λιγότερα επώδυνα.

 Ζήτημα δεύτερο: Η κατάθλιψη έχει δύο πηγές. Την εργασία και τον έρωτα. Eίναι διαφορετικής τάξης για τον άνδρα και τη γυναίκα. Η γυναίκα διακατέχεται ευκολότερα από καταθλιπτικά συναισθήματα που πηγάζουν από τη σχέση με τον άλλο. Σε αντίθεση με τον άνδρα ο οποίος κατακρημνίζεται όταν απωλέσει την εργασία του, το κύρος του. Σε αυτά ριζώνει η δική του θέση στον κοινωνικό δεσμό.

Στο δεύτερο κείμενό της, η Σολέρ διακρίνει την καταθλιπτική κατάσταση από τη θλίψη. Είναι πέραν αυτής. Διακοπή της επιθυμίας. αβουλία, α-πάθεια. Ο καταθλιπτικός είναι ένας "αντιρρησίας". Υποφέρουν όσοι βρίσκονται πλάι του. Τα αντικείμενα που του προτείνονται από τον λόγο δεν αξίζουν τον κόπο. «Τραβάει γραμμή στον Έρωτα» και έχει διαρκώς επιθυμία άλλου πράγματος. Ενίσταται στην "πατρική λύση". Λειτουργία που οριοθετεί απέναντι σε ένα χαοτικό φαντασιακό και δίνει έμπνευση και επιθυμία για ζωή.

Ζήτημα τρίτο: Τι είναι ο έρωτας; Η επιθυμία να αγαπηθώ. "Όταν κάποιος αισθάνεται ότι τον αγαπούν, αυτό του δίνει την αίσθηση του είναι, ότι υπάρχει". Υπάρχουν αποχρώσεις στο πώς βιώνουν τον έρωτα τα δύο φύλα. Εδώ βασίζεται η σύγχρονη δυσφορία των χωρισμών. Όταν ο Ορφέας χάνει την Ευρυδίκη του, θλίβεται αλλά δεν χάνει την ταυτότητά του, χάνει ένα αντικείμενο. Ο άνδρας κυνηγά πολλά αντικείμενα για να καλύψει την έλλειψη. Όταν η Ευρυδίκη χάνει τον Ορφέα της, εκδιώκεται από το πεδίο του Ενός, κατα-θλίβεται, θέλει να είναι μοναδική. Πρόκειται για μια "αλλοποιημένη ταυτότητα" η οποία στις σύγχρονες συνθήκες, με το μετα-μοντέρνο υποκείμενο που "δεν θέλει να ξέρει τίποτα" για το ασυνείδητο, εντείνει τη δυστυχία. Παλιά, όταν έφευγε ο έρωτας, υπήρχε η αγάπη και η παράδοση κρατούσε τα ζευγάρια. Η τάδε ήταν η γυναίκα του δείνα. Στην ατομικότητα του φιλελεύθερου σήμερα, όπου ο καθένας χωρίζει μόλις κάτι δεν πάει καλά, τίποτα δεν "κρατά" το υποκείμενο. Η προσωρινότητα των σύγχρονων σχέσεων φέρει την οδύνη, δημιουργεί συμπτώματα, ειδικά στη γυναίκα. Υπάρχει λύση; Να επινοήσουν άνδρας και γυναίκα εκ νέου τη σχέση τους. Να δημιουργηθούν νέα στηρίγματα και δεσμοί που συγκρατούν και ζωογονούν.

Στο τρίτο κείμενο η Σολέρ μεταφράζει ρηξικέλευθα τη λακανική προβληματική για την επιθυμία. Το συναίσθημα ως "πραγματικό" μας φέρνει σε επαφή με κάτι μη προσεγγίσιμο που προκαλεί Άγχος. Το μοναδικό αυθεντικό συναίσθημα... Η επιθυμία μας, μας τρομάζει μέσα από την επιθυμία που βλέπουμε στα μάτια του άλλου. Εδώ ο Λακάν τοποθετείται από την πλευρά της αγωνίας του Κίρκεγκωρ, της αβεβαιότητας, απομακρύνεται από τον Χέγκελ και το σημαίνον. «Από την δεκαετία του ’60 εστιάζοντας στο άγχος, την κατεξοχήν θεμελιακή κατάσταση που διαπερνά ολόκληρη την ανθρωπότητα και δημιουργεί αίνιγμα», αναλαμβάνει να φωτίσει ένα μεγάλο υπαρξιακό ζήτημα. «Το ασυνείδητο δεν είναι μια σημαίνουσα αλυσίδα». Αντικρούει τον ίδιο του τον εαυτό σε παλαιότερες θεωρήσεις.

Ζήτημα τελευταίο: Ποιος είναι ο ρόλος της γλώσσας; Ο Λακάν κάνει τον νεολογισμό effect (επίπτωση-effet και πάθημα-affect). Κάτι που θα ειπωθεί γράφει στο σώμα, επηρεάζει. Η γλώσσα δεν είναι της τάξεως του συμβολικού, λέει η Σολέρ, αλλά του πραγματικού (du réel). Με τις αμφισημίες της έχει κάτι απεριόριστο. Δεν αποτελεί σύνολο. Όσο κι αν αποκωδικοποιούμε, φτάνουμε σε ένα όριο που γίνεται ερωτηματικό. Κανείς δεν είναι απολύτως "κατανοήσιμος". Έτσι, όλα μπορούν να ξεκινούν από την αρχή στον εαυτό μας, τη ζωή μας, τις σχέσεις μας.

Το ασυνείδητο εκδηλώνεται ως "επιφάνειο", φανερώνει κάτι. Αποκαλύπτεται μέσα από θραύσματα (όνειρα, παραδρομές, παραπραξίες, κομμάτια λέξεων) –τη σπασμένη αλυσίδα– που έχουν αξία αποκάλυψης, όχι με την έννοια της Αποκάλυψης. Αλλά με την έννοια που έχει στον Τζέιμς Τζόυς, τον οποίο σχολίασε ο Λακάν, που «συγκέντρωσε αυτό που ονόμαζε des epiphanies, κομματάκια από πράγματα τα οποία αποκάλυπταν κάτι».

Το ασυνείδητο είναι δίπλα μας, παντού. Αρκεί κάποιος να το ακούσει.

Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια