Το μώλυ της Ιλιάδας

ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΒΟΥΖΗ

ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ, Μώλυ, εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2017, σελ. 75

Γάμος και σύνοδος ιερή, συστοιχία, συναίρεση / της ψυχής με το σώμα / Σημείο αδιάψευστο και άγαλμα ένδον θεού / Ρόδο που δεν μαράθηκε στην πίκρα του κόσμου // Του πόθου πηγή, της ωραιότητας κοίτη και ώρα / Της ζωής ανίκητε κυβερνήτη, βλέμμα καθρέφτη / της λάμψης του κόσμου / Μεταστροφή, περιαγωγή, δεύτερη γέννηση, σάλος / και τιναγμός / Προσκύνημα και μυσταγωγία στην οδό του μαρτυρίου… («Amatorius»)

Ο Ερμής δίνει στον Οδυσσέα το μώλυ, ένα βότανο με μαύρη ρίζα και γαλακτώδες άνθος για προστασία απέναντι στη μαγεία της Κίρκης (κ 286-306). Το όνομα του φυτού ανήκει στην αποκαλούμενη «γλώσσα των θεών», η οποία συναντάται και στα δύο ομηρικά έπη. Αντίθετα όμως με αντίστοιχες περιπτώσεις στην Ιλιάδα, στην Οδύσσεια δεν αναφέρεται το πώς ονομάζουν το μώλυ οι θνητοί, ώστε αυτό κατακυρώνεται στη θεϊκή σφαίρα. Με τον τίτλο λοιπόν της συλλογής αναδεικνύεται η μεταφυσική διάσταση της ποίησης ακόμη και η ορφική συνέχειά της μετά θάνατον.  

Πολλά ποιήματα εδώ συνετέθησαν με τη μίμηση κειμένων κυρίως της αρχαιότητας. Περιλαμβάνονται, για παράδειγμα, παραλλαγές και ελεύθερες διασκευές αποσπασμάτων του Ομήρου, της Σαπφούς και του Οβιδίου. Ωστόσο, ο Αντώνης Μακρυδημήτρης δεν θεώρησε απαραίτητη εκτός από την ενσωμάτωση των ενδεικτικών μότο και την παράθεση των σχετικών βιβλιογραφικών σημειώσεων. Αυτό σημαίνει ότι δεν συναριθμεί τον ακριβή εντοπισμό των πρωτότυπων κειμένων στους παράγοντες πρόσληψης των μιμητικών ποιημάτων του. Η συγκεκριμένη στρατηγική παρουσιάζει τις εξής προεκτάσεις: 1) Tα κειμενικά μοντέλα αντιμετωπίζονται ως αρχέτυπα, τα οποία στις παραλλαγές τους μεταβάλλονται σε βασικούς και δομικούς τόπους και μοτίβα. 2) Τα πρωτότυπα ποιήματα και οι διασκευές τους συναποτελούν αλλόμορφα. Ο όρος προέρχεται από τη γλωσσολογία και συνδέεται επιπλέον με τους μετασχηματισμούς μίας σκηνής στις πολλαπλές απαγγελίες της στο πλαίσιο της προφορικής ποίησης, μετασχηματισμούς που θεωρούνται συνυπάρχοντες και ισάξιοι. Κατά συνέπεια, στο ζεύγος πρωτότυπου και παραλλαγής το βέλος του χρόνου διαγράφεται και οι δύο πόλοι δεν επιδέχονται ιεράρχηση. 3) Η διακειμενικότητα μετατρέπεται σε ελεύθερο παιχνίδι. Το έτερο μέλος του κειμενικού διαλόγου, που ανοίγουν τα ποιήματα της συλλογής, αποσιωπούμενο συστηματικά γίνεται μία ανοιχτή υποδοχή, όπου ο αναγνώστης μπορεί να εισαγάγει τα προσωπικά του αντικείμενα συσχετισμών. 4) Τα παράγωγα ποιήματα αναπληρώνουν τα πρωτότυπα, στην ουσία ανάγονται στις μορφές τις οποίες τα δεύτερα θα αποκτούσαν διαρθρωμένα από τη σύγχρονη πολιτισμική σημειολογία.

Εκτός από την απουσία βιβλιογραφικών παραπομπών παρατηρείται επίσης η έλλειψη σαφών συνδέσεων με τον εξωκειμενικό κόσμο. Όσα ποιήματα δεν υπάγονται στην κατηγορία της μιμήσεως χαρακτηρίζονται από έναν πλάγιο, εσωστρεφή λόγο, με αποτέλεσμα η πραγματολογική αναφορικότητα σχεδόν να αίρεται. Ο Αντώνης Μακρυδημήτρης κόβει τους δεσμούς πίσω και γύρω. Το καταληκτικό ποίημα της συλλογής, το «Amatorius», του οποίου ο τίτλος ανταποκρίνεται στον Οβίδιο και στο έργο του Αrs Amatoria, συνιστά τη συνακόλουθη εξέλιξη της τεχνικής της διακοπής των φανερών επαφών τόσο με το λογοτεχνικό παρελθόν όσο και με το εξωκειμενικό παρελθόν και παρόν. Ο ύμνος για τον έρωτα αποδίδεται στο συγκεκριμένο ποίημα με την παρατακτική διαδοχή λόγιων λεκτικών σειρών. Το «Amatorius» απομονώνεται προσελκύοντας την προσοχή αποκλειστικά στη ρητορική του.

Στο Μώλυ ο κυρίαρχος αρχαιοελληνικός λυρισμός οδηγείται μέχρι τη μεταφυσική της θρησκείας. Ο θρησκευτικός ερμητισμός είναι που ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις τον στοχαστικό τόνο. Ο Αντώνης Μακρυδημήτρης επιλέγει ένα ύφος διατυπωμένο με φρασεολογία και τρόπους αναγνωρίσιμους. Έτσι σε καταστατικό στοιχείο αναδεικνύεται η αναμνηστικότητα, η οποία όμως υπονομεύεται από την απάλειψη των αντικειμένων της ανάμνησης, των κειμένων στα οποία βασίζονται τα ποιήματα και των προσώπων και των πραγμάτων στα οποία εστιάζει ο στοχασμός. Στα μότο διασώζεται ο απόηχος αυτών των σβησμένων αντικειμένων.   

Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ Φιλολογίας 

Κωστής Βελώνης, Killing me Softly, 2017, παραχώρηση του ΝΕΟΝ και της Γκαλερί Καλφαγιάν