Μια ακόμα στιγμή με τον Σπύρο

ΤΟΥ Ν. Ε. ΚΑΡΑΠΙΔΑΚΗ

Ο Σπ. Ι. Ασδραχάς υπήρξε δικαίως εμβληματικός. Ακατανόητος από τα στερεότυπα, δραπέτης των βολικών ταξινομήσεων. Πρωτότυπος και αισθαντικός στοχαστής της ζωής των ανθρώπων, της οικονομίας τους, των συνηθειών τους, της ζωής τους, υπήρξε πρώτα παρατηρητής, στη συνέχεια στοχαστής και λόγιος, αφού μετέτρεπε κάθε του παρατήρηση σε στοχασμό και, ακολούθως, την παρέβαλε και τη σύγκρινε με αυτά που κι άλλοι είχαν γράψει σχετικά, για να ’ρχεται στο τέλος με μια καινούρια ματιά, με μια δροσερή σκέψη.

Παρατηρητής κατά τον τρόπο του ζωγράφου ή του λογοτέχνη, αφού ήξερε ν’ απομονώσει μέσα από ένα συνεχές αυτό που θα μπορούσε ν’ αποτελέσει το τοπίο, ή το στιγμιότυπο, που θ’ άξιζαν ν’ αποτυπωθούν. Ν’ απομονώσει από μια μονοτονία τη σκηνή που θα συνιστούσε το κωμικό ή το τραγικό. Αρκούσε να σου διηγηθεί την πιο κοινή ιστορία, πώς, ας πούμε, μετακινούνταν μ’ ένα καΐκι η οικογένειά του από την Κεφαλονιά στη Λευκάδα, εκεί στις αρχές της Κατοχής, για να σου ξετυλίξει όλη την κοινωνική διαστρωμάτωση της προπολεμικής κοινωνίας, το χιούμορ και τις προκαταλήψεις της κάθε κοινωνικής τάξης. Να σου διηγηθεί για τον τάδε ή τον δείνα χαρακτηριστικό ανθρώπινο τύπο της προπολεμικής και μεταπολεμικής Λευκάδας, για ν’ αναδείξει όλα τα πορτραίτα της πόλης και συνάμα όλη την κοινωνική της στρωματογραφία. Να πάρει την τάδε λεπτομέρεια από μια κινηματογραφική ταινία, του ιταλικού κατά προτίμηση κινηματογράφου, για να σε κάνει να παρακολουθήσεις όλα τα νήματα των αλληλοεξαρτήσεων μεταξύ των ανθρώπων, όπως έκανε αναλύοντας την ταινία το «Δένδρο με τα τσόκαρα».

Στοχαστής με τον τρόπο του φιλοσόφου, αφού γνώριζε πως κάθε ακολουθία δεδομένων πρέπει να αντιμετωπιστεί με μια αφαίρεση που θα επιτρέψει να διαμορφωθεί, μέσα από το συνεχές της πληροφορίας, ένα παράδειγμα που βγάζει νόημα, μια εννοιολογία που διασώζει την πραγματικότητα ως ρυθμό και ως κανόνα. Η σχεδόν χωρίς όρια ευρυμάθειά του, υποβαλλόταν ασταμάτητα σε επεξεργασία, που οδηγούσε σε παραγωγή νοήματος. Μαρτυρούν τα περίφημα σεμινάριά του, στα οποία εξέπληττε πάντα, κάθε βδομάδα, τους μαθητές του με τις ιδιοφυείς παρατηρήσεις του, για τον τάδε στίχο του δημοτικού τραγουδιού, για την τάδε πληροφορία που αφορούσε τη μείωση ή την αύξηση της τιμής του σιταριού, για την τάδε χειρονομία ή κουβέντα ενός Αρματολού ή ενός Κλέφτη. Μαρτυρούν τα γραπτά του, που άλλοτε είναι ολόκληρες τοιχογραφίες άλλοτε μικρά σκίτσα, για τον «Χρήστο Μιλιόνη του 1753», για τις «προβιομηχανικές εμπορευματικές Οικονομίες», για τους «Άρχοντες των Βουνών». Αλλά ποτέ αυτές του οι διαδρομές δεν έμεναν αποκομμένες από τη θεωρία, ούτε έμεναν χωρίς να συγκριθούν με αυτά που είχαν γράψει και άλλοι σχετικώς. Μαρτυρούν οι βιβλιογραφικές του παραπομπές, όπου αποτίει συζητώντας μαζί τους, έναν φόρο σε όσους και όσες του πρόσφεραν την ευκαιρία να στοχαστεί περισσότερο στο επίπεδο της θεωρίας, ή να μάθει περισσότερα στο επίπεδο της πραγματολογικής γνώσης.  

Παρατηρητής, στοχαστής και λόγιος, ο Σ. Ι. Ασδραχάς, γνώριζε για τη σημασία της γλώσσας και τις διασυνδέσεις της με την κατασκευή του ιστορικού έργου. Τα κείμενά του αλλά και τα προφορικά μαθήματά του (ευτυχώς έχουν καταγραφεί πολλά απ’ αυτά), αποτελούν ένα μνημείο συγκρότησης ιστορικού λόγου, υπό την έννοια ότι κατευθύνονται διαρκώς προς το συνταίριασμα της λέξης και του πράγματος, την έννοιας και του παραδείγματος, της εμπειρικής αποτύπωσης και της αφαιρετικής εννοιολόγησης. Μεγάλος γνώστης της λογοτεχνίας και της γλώσσας, γνώριζε πού σταματούσαν τα όριά τους και πού άρχιζαν τα όρια της επικράτειας ενός άλλου λόγου, του ιστορικού λόγου. Της αλήθειας του ιστορικού.

Ακατανόητος, γράψαμε, από τα στερεότυπα, και δραπέτης των βολικών ταξινομήσεων. Πλήθος σχολίων και παρατηρήσεων που αφορούν στο έργο του, έχουν λανθασμένα παρατηρήσει ότι ο Σ. Ι. Ασδραχάς ήταν ιστορικός της σχολής των Annales, της οικονομικής ιστορίας, μαρξιστής, και ίσως και μερικά άλλα. Θα απορρίπταμε ως δηλωτικές του ανθρώπου, αυτές τις ταξινομήσεις, κι ας είναι αλήθεια, ότι ο Ασδραχάς συναντήθηκε μαζί τους, ως άνθρωπος και ως ιστορικός που έζησε τον 20^ό αιώνα. Αλλά η ταξινόμησή του σε αυτές ή σε μια από αυτές, τον αδικεί, ή, χειρότερα, τον μικραίνει, καθόσον διαθέτει ήδη ένα πρωτότυπο και σημαντικό έργο ιστορικού, πριν γνωρίσει στη Γαλλία, τη σχολή των Annales. Καθόσον αν και ιστορικός της οικονομίας, δεν νομίζω ότι να υπάρχει έργο του, όπου το οικονομικό δεν έρχεται να φωτίσει την κοινωνία και τις νοοτροπίες της. Μαρξιστής; Να μια λέξη που θα του άρεσε πολύ, αλλά της οποίας ήξερε τα όρια, αν αναλογιστούμε και μόνο την εμμονή του στα «ρεάλια». Κοντολογίς, στη διαρκή παραβολή της ιδέας και του σχεδίου με την πραγματικότηταˑ στην επιμονή της ιστορικότητας του σχεδίου και της ιδέας.

Παρατηρητής, στοχαστής και λόγιος, εκτός στερεοτύπων, εκτός ταξινομήσεων. Αλλά υπέροχα τρυφερός, όταν επρόκειτο για τους ανθρώπους, αφανείς ή διάσημους, βασιλείς και στρατιώτες. Που ήξερε πως υπάρχουν πίσω από τις σειρές, πίσω από τις ακολουθίες των αριθμών, ή πίσω από τα επεξεργασμένα μαθηματικά ολοκληρώματα. Τους είχε συναντήσει στη Λευκάδα, κι αργότερα στην υπόλοιπη ζωή του, στα κινήματα, στους οργανισμούς, στους κοινωνικούς κύκλους, στις δυτικές δημοκρατίες και στις σοσιαλιστικές χώρες. Είχε μια προσωπική προτίμηση όμως, μια συμπάθεια, στους «αφανείς», στους ταλαιπωρημένους, στους εκτός παιχνιδιού.

Η λύπη μας είναι απερίγραπτη μπροστά στον χαμό του. Αλλά ποια κληρονομία μας αφήνει.

Ο Νίκος Ε. Καραπιδάκης ήταν μαθητής του Σπύρου Ασδραχά