Η Ρωσία ανάμεσα στις δύο Επαναστάσεις

ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ

Μίκης Ματσάκης, Στην παράσταση, Λούνα Παρκ, 1926, μολύβι σε χαρτί, 21,5 x 32,4 εκ.

ΑΝΤΡΕΙ ΜΠΕΛΥ, Πετρούπολη, μετάφραση από τα ρωσικά Σταυρούλα Αργυροπούλου, επίμετρο Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Εκδόσεις Κίχλη σελ. 747

Η λογοτεχνία, η Τέχνη γενικά, είναι συνήθως η πρώτη που αντιδράει στην αλλαγή των κοινωνικοπολιτικών ανέμων, που πνέουν στη χώρα, στην ήπειρο, στον κόσμο. Μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους, τη διάλυση των Αυτοκρατοριών και την αναδιανομή των κρατικών συνόρων, δηλαδή, από τις αρχές του 19ου αιώνα, κανένα σημαντικό γεγονός σε καμιά χώρα του πολιτισμένου κόσμου δεν μπορεί να θεωρείται μεμονωμένο, «ιδιωτικό», δεν μπορεί να μην επηρεάζει –σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό– τις υπόλοιπες χώρες. Έτσι και η πρώτη ρωσική Επανάσταση, του 1905 -1907, όχι μόνο δεν ήταν ένα συμβάν τοπικού χαρακτήρα αλλά επηρέασε βαθιά την πορεία της Ρωσίας, της Ευρώπης και του κόσμου ολόκληρου. Τα προβλήματα της Ρωσίας έγιναν προβλήματα παγκοσμίου μεγέθους, μια και με την πρώτη ρωσική Επανάσταση ολοκληρώθηκε μια μακρά περίοδος στην Ιστορία ενός τεράστιου κράτους, που καταλαμβάνει το ένα έκτο της Γης, και προετοιμάστηκε η επόμενη «γιγαντομαχία», η σύγκρουση της Ανατολής-Δύσης.

Μόνο λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά θα μπορέσουμε όχι μόνο να διαβάσουμε τον τεράστιο τόμο της Πετρούπολης, που για πρώτη φορά μεταφράζεται στα ελληνικά, αλλά να κατανοήσουμε το βαθύτατο νόημά του, να αποκρυπτογραφήσουμε το σημειολογικό του περιεχόμενο, και, το βασικότερο, να συνειδητοποιήσουμε, ότι βρισκόμαστε και πάλι, 105 χρόνια μετά τη συγγραφή της Πετρούπολης, στο κατώφλι ίδιων και χειρότερων κοσμοϊστορικών αλλαγών και συγκρούσεων, στο κατώφλι του τέλος πολλών Αυτοκρατοριών και της (ξανά!)αναδιανομής των κρατικών συνόρων. Η Ανατολή και η Δύση βρίσκονται πάλι αντιμέτωπες: αν δεν μάθουμε να διαβάζουμε τα «σημεία», τα «σημάδια», θα είμαστε άξιοι της μοίρας μας.

Και αν σήμερα δεν υπάρχουν συγγραφείς και ποιητές, ικανοί να προειδοποιήσουν την ανθρωπότητα για τον επερχόμενο τυφώνα (είτε από δειλία ή από πρόθεση), τουλάχιστον μπορούμε να στραφούμε στους συγγραφείς και τους ποιητές του παρελθόντος, πιο διορατικούς, πιο τολμηρούς, πιο βαθείς εντέλει. Τέτοιος ήταν ο Αντρέι Μπέλι (ψευδώνυμο του Μπορίς Μπουγκάγιεφ, 1880-1934), δύσκολος, παθιασμένος, ιδιοφυής ρώσος συμβολιστής, που, όπως και πολλοί άλλοι εκπρόσωποι του Αργυρού Αιώνα (και με προέκταση στη σοβιετική λογοτεχνία), ήταν «πολυτεχνίτης», με βαθιές και ουσιώδεις γνώσεις σε όλους τους τομείς, δεν εξαρτιόταν από την «αγορά» και τις τάσεις της, ούτε από τις συντεχνίες.

Όσο ο αναγνώστης απομακρύνεται από την εποχή που περιγράφει ο Μπέλι, όσο πιο δύσκολη γίνεται η κατανόηση των συνειρμών, των «αξεσουάρ» της, τόσο πιο ανάγλυφοι γίνονται οι «κωδικοί», τα αρχέτυπα: η αιώνια διαμάχη πατέρα-γιου, το μοτίβο της πατροκτονίας, της Πόλης-τέρατος. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ναμπόκοφ θεωρούσε την Πετρούπολη του Μπέλι καλύτερο μυθιστόρημα του 20ού αιώνα μετά τον Οδυσσέα του Τζόις.

Η υπόθεση της Πετρούπολης, που διαδραματίζεται στον πρώτο χρόνο της επανάστασης 1905-1907, είναι απλή: ο νεαρός Νικολάι Απολλώνοβιτς Απλεούχοφ, που έμπλεξε κάποτε με μια μυστική τρομοκρατική οργάνωση, πρέπει να δολοφονήσει τον ίδιο του τον πατέρα, υψηλά ιστάμενο αξιωματούχο Απόλλωνα Απλλώνοβιτς Απλεούχοφ. Δε θα επεκταθούμε παραπέρα για να μην να στερήσουμε από τον αναγνώστη τη χαρά να ανακαλύψει τον Αντρέι Μπέλι. Θα σταθούμε μονάχα σε δυο σημεία, μια και στο Επίμετρο της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου φωτίζονται αρκετά δύσκολα σημεία της αφήγησης.

Ό,τι συμβαίνει στο μυθιστόρημα συμβαίνει με φόντο την πόλη της Πετρούπολης. Αυτή, και όχι ο Πατήρ και ο Γιος Απμλεούχοφ, είναι ο πραγματικός ήρωας του βιβλίου, που συμπληρώνει την τριάδα, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Είναι το Πνεύμα, διάχυτο παντού, που ορίζει και καθορίζει τα πάντα και τους πάντες, που σε μορφή του Χάλκινου Καβαλάρη, συμβόλου της Πετρούπολης, κατευθύνει τις ανθρώπινες ζωές και σκέψεις. Η Πετρούπολη δίνει σχήματα και χρώματα στα έμψυχα και στα άψυχα, τους κόβει και τους ράβει στα μέτρα της (χρώματα και σχήματα παίζουν καταλυτικό ρόλο στο μυθιστόρημα). Η Πετρούπολη του Μπέλι είναι σαν την πυραμίδα του Χέοπα: τέλεια, αδιάλλακτη, απόμακρη, ψυχρή, σύμβολο αιωνιότητος και ακαμπτότητας. Ο Αντρέι Μπέλι έλεγε, ότι η έμπνευση της Πετρούπολης του ήρθε μετά την επίσκεψή του στην Αίγυπτο και στη διασημότερη πυραμίδα (1910-11). (Πετρούπολη-Αίγυπτος, αυτόν τον παραλληλισμό μας δίδαξε ο Μάντελσταμ στο υπέροχο Αιγυπτιακό Γραμματόσημο!)

Στην Αίγυπτο έχω ανακαλύψει την δεύτερη Αίγυπτο: τη ζωή μου πριν την Αίγυπτο. Το άνοιγμα τούτης της ζωής μπροστά στα ανοίγματα της πιθανής ζωής, όχι, δεν το έβλεπα ως πτήση, όπως πριν, αλλά ως μικρή και βαρετή ταλάντωση του μοσχοβίτικου εκκρεμούς μέσα στη γυάλα, ανάμεσα στα νικελένια της τοιχώματα. Και το ρολόι της ζωής μου έσπασε, και τα σπασίματα των δρόμων αποκαλύφθηκαν ευθύς μετά την επιστροφή στη Ρωσία... Όταν επέστρεψα, είδα παντού την Πετρούπολη του Απολλώνα Απολλώνοβιτς. Ο Απολλών Απολλόνοβιτς, η μούμια, με υποδέχθηκε στην Πετρούπολη: η υπεύθυνη θέση του και το πάθος του για τη γεωμετρία, και ο σκληρός κυβισμός που προσπαθούσε να επιβάλει και που εισέβαλε σε κάθε λεπτομέρεια της καθημερινότητας, μου έδειξαν καθαρά ότι οι μούμιες βγήκαν από τις μουσειακές αίθουσες, ότι η «Αίγυπτος» ξύπνησε, η «Αίγυπτος» δεν πέθανε, και ότι εμείς, ως λευκοί σκλάβοι, αντί να ζούμε, ασχολούμαστε με το σμίλευμα του τάφου του 20ού αιώνα. Κατάλαβα ότι πρέπει να αναζητήσω μια «νέα ζωή» και μια «νέα γη», αλλά γι’ αυτό έπρεπε να δραπετεύσω στην «Παλαιστίνη», εγκαταλείποντας την «Αίγυπτο». Για πρώτη φορά είδα το πρώτο μου ταξίδι στην Αίγυπτο ως διαφορετικό ταξίδι στην «αρχαία ήπειρο» της ψυχής, όπου ζούσα σε πλήρη ασυνειδησία. Μετά την Αίγυπτο οι «ταξιδιωτικές μου σημειώσεις» αλλάζουν ρότα και γίνονται σημειώσεις ενός πλανώμενου, που αναζητεί νέα ζωή της ψυχής του, η «γεωγραφία» και η «εθνογραφία» αντικαθίστανται εκεί από την «ψυχολογία» και τη «μεταφυσική», αταίριαστες στις «ταξιδιωτικές σημειώσεις» (1913).

 Ένα άλλο, εξαιρετικά σημαντικό θέμα της Πετρούπολης είναι το θέμα της προβοκάτσιας, μιας έννοιας και πράξης, σφιχτά δεμένης με τη ρωσική (και κάθε) Ιστορία, τη ρωσική (και κάθε) καθημερινότητα, τη ρωσική (και κάθε) λογοτεχνία – σε όλες τις περιόδους τους.  Φαινόμενο παγκόσμιο και ανεξίτηλο. Το θέμα αυτό στην Πετρούπολη, που μάλλον σκιάζει το θέμα της Επανάστασης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η άλλη πλευρά του ίδιου νομίσματος, η άλλη πλευρά της όποιας πολιτικής. Το γεγονός, ότι όλος ο ιστός της παγκόσμιας πολιτικής ήταν και είναι σφιχτά και τεχνηέντως πλεγμένος με προβοκάτσιες, απέδειξε πρόσφατα το WikiLeaks, και επιστρέφοντας στην εποχή του Μπέλι και της Πετρούπολης, ας αναφερθούμε, π.χ., στην «Υπόθεση Αζέφ»: ο Εβνό Αζέφ (Ευγένιος Αζίγιεφ) ήταν ένας από τους ηγέτες του κόμματος των Εσέρων (Σοσιαλεπαναστατών) και ταυτόχρονα μυστικός πράκτορας της Ασφάλειας, προβοκάτορας, καταδότης, με μεγάλες επιτυχίες στο πεδίο της τρομοκρατίας και της ρουφιανιάς. Και δεν ήταν ο μόνος: ο δολοφόνος του μεταρρυθμιστή πρωθυπουργού Στολίπιν (1911), Νμίτρι Μπογκρόφ, ήταν επίσης προβοκάτορας και πράκτορας της μυστικής αστυνομίας. Η λίστα είναι μακρά και εντυπωσιακή, με μπόλικα πασίγνωστα ονόματα, όπως η λίστα Λαγκάρντ...

Από αυτή την άποψη η Πετρούπολη του Μπέλι αποκτά άλλες προεκτάσεις. Στη συνέντευξη με αφορμή των 100 χρόνων από την έκδοση της Πετρούπολης (2016), ο πρώην «πετρουπολίτης» και νυν κάτοικος των ΗΠΑ, ποιητής και δοκιμιογράφος Μπορίς Παραμόνοφ, είπε: «Εκείνη την εποχή όλα ήταν ανακατεμένα στη Ρωσία – η Επανάσταση και η προβοκάτσια, η κυβέρνηση και η παρανομία...».  Έτσι, ο Μπέλι αποκαλύπτει στο μυθιστόρημά του τη διπλοπροσωπία της κάθε εξουσίας, το «λυκανθρωπισμό» της.

Ο Αντρέι Μπέλι ολοκλήρωσε την Πετρούπολη, όταν ο Τζόις ξεκινούσε τον Οδυσσέα του. Ο Παραμόνοφ διαφωνεί με τον Ναμπόκοφ και προτιμά να συγκρίνει το μυθιστόρημα του Μπέλι με το Μαγικό βουνό του Τόμας Μαν, «συμβολικό και συμβολιστικό μυθιστόρημα»: Στο «Βουνό...» του Μαν το σανατόριο για φυματικούς συμβολίζει την ετοιμοθάνατη αστική Ευρώπη, στο μυθιστόρημα του Μπέλι η Πετρούπολη συμβολίζει τη Ρωσία, ανίκανη να επιλέξει το δρόμο της, Ρωσία στο χείλος του γκρεμού...

Σήμερα μπορούμε να εξηγήσουμε πολλά από αυτά που δεν μπορούσε να εξηγήσει ή δεν ήθελε να δει ο Μπέλι, ούτε το 1912-1913, όταν έγραφε την Πετρούπολη, ούτε το 1922, όταν ετοίμαζε τη δεύτερη –κατά το ένα τρίτο πιο σύντομη– έκδοσή της. Τα σημεία των καιρών, πάντως, μας έχει φανερωθεί. Γι’ αυτόν, και για πολλούς άλλους λόγους, η Πετρούπολη πρέπει να τοποθετηθεί στα ράφια των ελληνικών βιβλιοπωλείων και βιβλιοθηκών δίπλα στο Αιγυπτιακό γραμματόσημο του Όσιπ Μάντελσταμ, αναμένοντας εκεί τις επόμενες μεταφράσεις στα ελληνικά των Ρώσων συγγραφέων και ποιητών, προφητών των γεωπολιτικών εξελίξεων, αλλά κυρίως των εξελίξεων στον ανθρώπινο λόγο και την ανθρώπινη σκέψη, που αυτοί, και μόνο αυτοί, και όχι η οικονομία και ο πραγματισμός, μπορούν και πρέπει να επηρεάζουν τις εξελίξεις γεωπολιτικές.

Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασικός φιλόλογος