 |
| Γιάννης Ψυχοπαίδης, Μαντώ Μαυρογένους |
ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΙΖΑΝΙΑ
Θα είχαμε διαρρήξει
τις σχέσεις με την ιστορική πραγματικότητα εάν υποστηρίζαμε ότι η
ελευθερία προεπαναστατικά ήταν υπόθεση
του συνόλου των ελληνικών πληθυσμών. Ωστόσο, η ιδέα της ελευθερίας, η ταυτότητα
«Έλληνας» και ιδίως η απονομιμοποίηση της οθωμανικής κυριαρχίας είχαν τύχει
προεπαναστικά ευρείας κοινωνικής διάχυσης.
Πιστεύω, ωστόσο,
ότι ειδικά το πολιτικό νόημα της ελευθερίας πρέπει να το αντιμετωπίσουμε στον
πληθυντικό. Πώς θα μπορούσαμε να αντιληφθούμε κάτι τόσο υποκειμενικό, όπως το
νόημα που έδινε στην ελευθερία κάθε μία από τις ηγετικές ομάδες της
Επανάστασης; Νομίζω ότι θα αντιληφθούμε
το νόημα αυτό εάν στηρίξουμε την ερμηνεία στο αντικείμενο της δράσης που
αναπαρήγαγε την δύναμη της κάθε ελληνικής ηγετικής ομάδας και ταυτόχρονα
διαμόρφωνε τις εμπειρίες και τις στοχεύσεις τους.
Ας ξεκινήσουμε από
τους εμπόρους. Στην μακροχρόνια εμπορική τους δράση ασκούσαν εν πολλοίς
ελεύθερα τις συναλλαγές τους. Μολονότι τα κεφάλαιά τους, όπως άλλωστε και οι
ζωές τους ενίοτε, βρίσκονταν στην διάθεση του δεσποτικού περιβάλλοντος, παρά ταύτα μπορούσαν να
σκέφτονται και να σχεδιάζουν στο επίπεδο του ευρωπαϊκού οικονομικού ορίζοντα,
και πέραν αυτού, με τα δικά τους κριτήρια. Για να υπενθυμίσω ένα παράδειγμα, οι
μεγάλοι έμποροι της Κωνσταντινούπολης με δική τους απόφαση είχαν υιοθετήσει τον
Ναπολεόντειο Εμπορικό Κώδικα για τις συναλλαγές τους, στα γαλλικά, μόλις
εκδόθηκε τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα. Είναι λοιπόν εύλογο να
υποθέσουμε ότι ο καθαρός ορίζοντας της ελευθερίας που διακονούσαν με χίλιους
τρόπους οι διανοούμενοι διαφωτιστές, μπορούσε να γίνει αντιληπτός, να τον
αφομοιώσουν οι έμποροι στην δική τους άσκηση του ελεύθερου εμπορίου και του
μεγάλου ορίζοντα αντίστοιχης σκέψης που απαιτούσε η διαχείριση αυτού του τύπου
οικονομικής ισχύος. Και τούτο θα πρέπει να ίσχυε τόσο για τους εμπόρους της
διασποράς όσο και για τους μεγάλους εμπόρους της Αυτοκρατορίας, αλλά και για
τους καραβοκυραίους των ναυτικών νησιών του Αιγαίου. Στους τελευταίους, θα
πρέπει να συνυπολογίσουμε την ελεύθερη θαλάσσια μετακίνηση ως μια άμεση
εμπειρία ανεξάρτητης δράσης. Δεν θα ήταν υπερβολή να υποθέσουμε ότι σε αυτές
τις ομάδες είχε διαμορφωθεί ένας τύπος ατόμου με κοσμοπολίτικο ορίζοντα δράσης,
που προσιδίαζε σε ποικίλους βαθμούς στη νεοτερική ατομικότητα η οποία βρισκόταν
κοντά στην αντίστοιχη σημασία της ελευθερίας.
Οι κοτζαμπάσηδες της
Πελοποννήσου, αρκετά πριν το ’21 και την Φιλική Εταιρεία, είχαν διαμορφώσει μια
σημασία για την ελευθερία που βασιζόταν κυρίως στις προσπάθειες απόσχισης του
τόπου τους από το οθωμανικό κρατικό πλαίσιο. Η εδραίωση της δικής τους εξουσίας ως ανεξάρτητης ήταν το κυρίως
ζητούμενο για τις κεφαλές του Μοριά. Επρόκειτο για τοπικούς άρχοντες των οποίων
ο κοινωνικός ορίζοντας δεν ξεπερνούσε σημαντικά τα όρια της ευρύτερης περιοχής
τους. Ο πλούτος τους, επίσης, ήταν απολύτως εξαρτημένος από τον τόπο επί του
οποίου ο καθένας ηγεμόνευε. Και οι πατριαρχικές δομές της εξουσίας τους
συντάσσονταν με πολλά αρχέγονα στοιχεία των χωρικών κοινοτήτων που διαφέντευαν.
Αυτοί, μαζί με αρκετούς κληρικούς αξιωματούχους, αν και πληρεξούσιοι των Οθωμανών, είχαν
επανειλημμένα αποπειραθεί να ανεξαρτητοποιήσουν τον τόπο του οποίου την
διακυβέρνηση συμμετείχαν από δύο σχεδόν αιώνες. Η τελευταία προσπάθειά τους
πριν την Επανάσταση έγινε με τους ναπολεόντειους πολέμους το 1807. Το ίδιο και
οι Μανιάτες καπεταναίοι, δομή εξουσίας αρχέγονη, που ήδη από τα Ορλοφικά το
1774 επιδίωξαν να αποσπάσουν την περιοχή τους από την Αυτοκρατορία, με σκοπό να
γίνει η Μάνη ένα ρωσικό προτεκτοράτο υπό την δική τους διοίκηση. Οι Σουλιώτες
από την πλευρά τους πέτυχαν πρόσκαιρα για τέσσερα χωριά της Ηπείρου μια μορφή
απόσχισης. Τοπική κοινωνία πολεμιστών και κτηνοτρόφων, οργανωμένοι κοινωνικά σε
δομές παράλληλων πατριών με επικεφαλής ένα συμβούλιο πρωτοκαπεταναίων
πολεμάρχων, είχαν επιτύχει να ελέγξουν τις γύρω περιοχές, να τις αυτονομήσουν
από την οθωμανική εξουσία, επιβάλλοντας στους πληθυσμούς τους ίδιους όρους με
εκείνους των Οθωμανών, αλλά προς όφελός τους – έως ότου ο Αλή Πασάς συνέτριψε
τις δυνάμεις τους το 1803 και έλεγξε ξανά την περιοχή.
Υπήρχε, λοιπόν, σε
αυτές τις ομάδες μια ισχυρή παράδοση τοπικής απόσχισης από την Αυτοκρατορία,
παράδοση η οποία αποτέλεσε τις πολιτικές και ιδεολογικές υποδοχές σε ό,τι οι
Έλληνες διανοούμενοι διαφωτιστές εννοούσαν ως ελευθερία. Ωστόσο, οι προσαρμογές
του πολιτικού νοήματος της ελευθερίας σε αυτές τις παραδόσεις, δεν μπορούσαν
παρά να αλλάζουν αρκετά το νεοτερικό νόημά της.
Υπήρχαν επίσης οι
αρματολοί, οι οποίοι ασκούσαν αστυνομικές αρμοδιότητες στα όρια ενός
αρματολικιού, ιδίως στην ορεινή Στερεά και στον Όλυμπο, και βρίσκονταν διαρκώς
σε σχέσεις ανταγωνισμού με τους Οθωμανούς. Και εδώ υφίσταται κάποια ισχυρή
παράδοση αυτονομίας, ήδη από τα τέλη του 17ου αιώνα με την μεγάλη εξέγερση των
αρματολών της δυτικής Στερεάς.
Τέλος, ήταν οι
κληρικοί. Η εν λόγω ομάδα ήταν ούτως ή άλλως η μικρότερη κατά πολύ, τόσο στην
Φιλική όσο και στο σύνολο των πολιτικών και στρατιωτικών στελεχών της Ελληνικής
Επανάστασης. Ωστόσο, χωριζόταν σε δύο τύπους επαναστατών. Πρώτοι εκείνοι που
είχαν υιοθετήσει και καλλιεργήσει τα νεοτερικά πρότυπα, όπως ο Θεόφιλος Καΐρης, ο Άνθιμος Γαζής, ο
Παπαφλέσσας, και ακολούθως αξιωματούχοι του Ορθόδοξου Πατριαρχείου, όπως οι
μητροπολίτες Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Βρεσθένης Θεοδώρητος, τους οποίους, αν
και απόμακροι από τα νεοτερικά πρότυπα, τους ώθησε στην Επανάσταση ένας ηθικός
ριζοσπαστισμός.
Οι ελίτ που
συγκρότησαν την Φιλική και ακολούθως την επαναστατική ηγεσία, αποτελούσαν
τουλάχιστον τρεις κόσμους. Ασφαλώς όχι ξένους μεταξύ τους, και όχι αναγκαστικά
χωρίς επικοινωνία. Για παράδειγμα, ορισμένοι κοτζαμπάσηδες διάβαζαν (ή τους
διάβαζαν) κάποια βιβλία, είχαν πάντοτε ειδήσεις από τον κόσμο, ίδρυαν σχολεία, ενώ ακόμη και Μανιάτες καπεταναίοι έστελναν
κάποιο από τα παιδιά τους να σπουδάσει σε κάποιο ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο.
Επιπλέον, οι περισσότεροι είχαν ανοιχτεί στο εμπόριο. Ωστόσο, επρόκειτο για
τρεις κόσμους με σημαίνουσες πολιτισμικές διαφορές. Σε ποια σχέση
συνοχής/αποκλίσεων των επαναστατικών επιδιώξεων μπορούσαν να φτάσουν αυτοί οι
τρεις κόσμοι;
Προτείνω να
σκεφτούμε ότι οι ηγετικές ομάδες της Επανάστασης διατρέχονταν από τρεις γενικές
μορφές ριζοσπαστισμού – αν και με ποικίλες αποχρώσεις. Ο ριζοσπαστισμός των
κοτζαμπάσηδων, των κληρικών και των τοπικών ένοπλων αριστοκρατιών εμπεριείχε
αναγκαστικά τον τοπικό και οικογενειακό χαρακτήρα, θεμέλια της ισχύος τους πριν
το ’21. Το ίδιο ίσχυε και για τους εν ενεργεία επισκόπους και μητροπολίτες.
Αυτοί, αν και μέλη μιας αυτοκρατορικής εμβέλειας αριστοκρατίας, με ευρωπαϊκές
εκκλησιαστικές διασυνδέσεις ενίοτε, λειτουργούσαν τελικά ως τοπικοί
εκκλησιαστικοί άρχοντες. Για αυτές τις ομάδες, το μέγιστο επαναστατικό μέλημα
ήταν η αποτίναξη του καθεστώτος του ραγιά, και είχε μικρότερη σημασία η
ελευθερία και ακόμη λιγότερο η πολιτική μορφή της οργάνωσής της στον μέλλον,
δηλαδή το ελληνικό κράτος. Αντίθετα, για τις εμπορικές ομάδες και τους
διανοούμενους, ας πούμε λίγο ευρύτερα τους Έλληνες αστούς κοσμοπολίτες, όχι
μόνο στις επαγγελματικές δραστηριότητες αλλά και στην σκέψη, απελευθέρωση,
ελευθερία και εθνικό κράτος αποτελούσαν ενιαίο και αδιαίρετο σύνολο, τον στόχο
που έπρεπε να επιτευχθεί σε όλες τις παραμέτρους του. Σε αντίθεση με όλες τις
υπόλοιπες ελληνικές ηγετικές ομάδες, η οικονομική δύναμη των εμπόρων και η ιδεολογική
επιρροή των διανοουμένων αποτελούσαν μέσα ισχύος επαρκώς αυτεξούσια από το
οθωμανικό σύστημα εξουσίας. Έτσι, όχι μόνο δεν εκκρεμούσε να αμφισβητήσουν την
κοινωνική τους θέση για να αποσείσουν το καθεστώς του ραγιά, αλλά αντίθετα η
ίδια η κοινωνική τους θέση τους οδηγούσε να επιδιώκουν την ελευθερία στην τότε
ολοκληρωμένη πολιτική της μορφή.
Τέλος, οι
αρματολοί. Πριν περιδινηθούν στο νεοτερικό νόημα της ελευθερίας και των θεσμών
του αναδυόμενου έθνους από την ετερογονία των δικών τους στρατιωτικών
επιτυχιών, πριν δηλαδή μετεξελιχθούν σε τμήμα του Έθνους και οι ίδιοι, η
ελευθερία δεν ήταν για τους περισσότερους παρά η διεύρυνση της δύναμής τους, η
επικυριαρχία στο αρματολίκι τους. Οι αρματολοί, και μαζί τους οι οπλαρχηγοί της
Πελοποννήσου (πιθανότατα και οι εξεγερμένοι Κρητικοί), συνιστούσαν τον τρίτο
ορίζοντα της ελευθερίας, ο οποίος υποστασιοποιόταν ως αενάως αναδυόμενη
ανταρσία.
Οι τρεις αυτές
πολιτικές εκδοχές της ελευθερίας εισήλθαν στην ελληνική Επανάσταση διατηρώντας
τις διαφορές μεταξύ τους. Και αυτές αποτέλεσαν τις άρρητες αιτίες εσωτερικών
συγκρούσεων, των εμφυλίων, συγκρούσεις που εκτυλίχθηκαν γύρω από ένα δίλημμα:
απλή εκδίωξη των Οθωμανών ή συγκρότηση ανεξάρτητου κράτους εθνικού τύπου;
Ο Πέτρος Θ. Πιζάνιας είναι ομότιμος καθηγητής ιστορίας στο Ιόνιο
Πανεπιστήμιο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου