1821 Διαδρομές εθνικού προσδιορισμού

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Γιάννης Ψυχοπαίδης, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης

ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ-ΙΩΣΗΦ ΣΤΑΝΓΚΑΝΕΛΛΗ

Ο ήχος των ερπυστριών και ο θόρυβος των υπερηχητικών θα ακουστεί και φέτος, εν είδη εορτασμού, στο κέντρο της Αθήνας. Σχολεία και τοπικές μονάδες του στρατού θα παρελάσουν στις επαρχιακές πόλεις. Τέσσερα χρόνια πριν τη συμπλήρωση διακοσίων ετών από την Επανάσταση, οι οθόνες θα γεμίσουν πρόσκαιρα με φουστανελοφόρους, δεκάρικους και νέα εθνικά οράματα. Καθ’ όλο τον υπόλοιπο χρόνο, οι ερευνητές και οι διδάσκοντες των επαναστατικών χρόνων θα εργάζονται, στο παρασκήνιο, προάγοντας την ιστορική γνώση.

Σε σύγκριση με την «άλλη» εθνική μας επέτειο, της 28^ης Οκτωβρίου, η μνήμη της οποίας εορτάζεται, τα τελευταία χρόνια, δις εβδομαδιαίως, πλην διά της τεθλασμένης, μιας που η δεκαετία του ’40 σημαίνει εδώ και χρόνια εμφύλιος, για το κοινό και την πλειοψηφία των μελετητών της, η σημερινή μοιάζει σαν βαθέως καταψύξεως κι άνοστος βακαλάος εμπορίου. Το 1821 δεν ξυπνά «πάθη», δεν συγκινεί το «λαϊκό αίσθημα», δεν παράγει ευπώλητες αναθεωρήσεις.

Μοιάζει σαν να έχουν ειπωθεί τα πάντα για την Επανάσταση, σε κάποια απροσδιόριστη εποχή, πριν από χρόνια πάντως. Κι όμως, αν κανείς κοιτάξει προσεκτικά το ακαδημαϊκό τοπίο, αν ενδιαφερθεί δηλαδή, θα εντοπίσει νέες μελέτες, ατομικές και συλλογικές προσπάθειες, νέες απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα, νέα ερωτήματα που πρωτοδιατυπώνονται σήμερα.

Ας κάνουμε ένα άλμα. Πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, ένας Έλληνας της Αλικαρνασσού αποφάσισε να γράψει, με τις δικές του δυνάμεις, και χωρίς την εύνοια ή την ανάθεση από κάποιον μονάρχη, την ιστορία της εξέγερσης των Ελλήνων της Ασίας εναντίον της Περσίας, και, ιδίως, την ιστορία της Περσίας, καθώς και των δύο περσικών εκστρατειών εναντίον της Ελλάδας. Μάλιστα, άρχισε και να την διαβάζει δημοσίως. Το πλήθος που τον άκουγε, δεν χειροκροτούσε μόνο αλλά συχνά του ασκούσε και κριτική.

Σε μια τέτοια περίσταση, όταν ο Ηρόδοτος υποστήριξε ότι, κατά τη διάρκεια της δυναστικής κρίσης που είχε ξεσπάσει στην Περσία όταν η εξουσία ήταν να περάσει από τον Καμβύση στον Δαρείο, είχε διατυπωθεί επισήμως πρόταση για εγκαθίδρυση «δημοκρατίας», «κάποιοι Έλληνες» δεν πίστεψαν τα λόγια του Ηροδότου.

Για μας, δεν έχει σημασία αν ο Ηρόδοτος είχε δίκιο ή άδικο, αν έλεγε ή όχι την αλήθεια – τον ίδιο τον απασχόλησε, μάλλον, αφού αναφέρει το συγκεκριμένο περιστατικό όχι μία αλλά δυο φορές. Αυτό που θα μπορούσαμε να κρατήσουμε είναι κάτι άλλο: πως οι Αθηναίοι έσπευδαν να ακούσουν τον Ηρόδοτο, να επικροτήσουν την αφήγησή του ή να της αντιταχθούν. Λογικό το ενδιαφέρον τους, θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί, αφού οι περσικοί πόλεμοι είχαν αναδιατάξει ολόκληρη την ιστορία του τότε κόσμου τους.

Ας επιστρέψουμε ξανά στην Επανάσταση και στις μέρες μας. Το 1821, είναι βεβαίως μακρινό. Είναι όμως κι αδιάφορο, υπό την έννοια της έλλειψης ενδιαφέροντος;

Εκ πρώτης όψεως η απάντηση μοιάζει θετική. Διότι, καλώς ή κακώς, οι περίοδοι που αναφέρονται σε ριζικές, θεμελιώδεις μεταβολές –και η επανάσταση του 1821, μια τέτοια είναι–, τείνουν να ανακαλούνται σε αντίστοιχες στιγμές. Σε στιγμές πολέμων, ρήξεων, θεσμικών ανατροπών. Έτσι συνέβη και με το ’21: δύο τέτοιες πρόσφατες στιγμές ήταν η δεκαετία του ’40, με αποτέλεσμα την συγκεκριμένη ανάγνωσή του από την εαμική γενιά. Μια δεύτερη, η μεταπολίτευση, με την κίνηση ανατροπής της χουντικής εικονοποιίας.

Κι όμως, αν παρατηρήσει κανείς τις κατά καιρούς αντιδράσεις, τότε η εικόνα αλλάζει. Οι περισσότεροι εθνικοί μύθοι παραμένουν, παρόλη την εργασία των ιστορικών, παρόλες τις επί μέρους αλλαγές της σχολικής ιστορίας – της πανάκειας, για εθναμύντορες και «αναθεωρητές». Από το Κρυφό σχολειό μέχρι την αρρενωπότητα του Κολοκοτρώνη ή του Αθανασίου Διάκου, ως το Τάμα του Έθνους, οι μύθοι αντιστέκονται, στερεότυπα κυριαρχούν ακόμα στον δημόσιο λόγο. Στην περίπτωση της Επανάστασης, μάλιστα, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για ένα είδος παλίμψηστου, όπου συνυπάρχουν, ήδη από τη δεκαετία του 1930, οι περισσότεροι κοινοί τόποι περί της ελληνικής ιστορίας, από το «εθνικό μαράζι» του αδελφοκτόνου σπαραγμού ως τους «εκμεταλλευτές» ή /και «σωτήρες» ξένους ή το σχήμα «ενάρετος πλην προδομένος λαός»/«ελίτ».

Για την παραγωγή μιας νέας, συλλογικής αυτοεικόνας για το 1821, ίσως θα πρέπει να αναμείνουμε ακόμα, μέχρι την εποχή μιας νέας, άλλης ρήξης του κοινωνικού. Ίσως τότε, οι καινούριες ερωτήσεις αναζητήσουν απαντήσεις στην ακαδημαϊκή ιστοριογραφία, ανατροφοδοτώντας την. Ως τότε, διά του 1821, θα εκφράζονται ασυνείδητα προκαταλήψεις, μίση, φόβοι, αρνήσεις. Και στη θέση μιας επανάστασης για Ελευθερία, θα ακούγονται ερπύστριες και δοξολογίες.