Αφορισμοί και καταδίκες

ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ο συνοδικός αφορισμός των πρωτεργατών του ξεσηκωμού στη Μολδαβία, Αλέξανδρου Υψηλάντη (1792-1828, αξιωματικού του ρωσικού στρατού και αρχηγού της Φιλικής Εταιρίας) και Μιχαήλ Σούτσου (μεγάλου διερμηνέα Φιλικού και ηγεμόνα Μολδαβίας 1819-21) και το σουλτανικό φιρμάνι με το οποίο διατάχθηκε ο απαγχονισμός του Γρηγόριου Ε΄ στην γ΄ πατριαρχία του (1819-10/4/1821), στη συγκυρία της έκρηξης της επανάστασης στο Μωριά και της θανάτωσης μελών της φαναριώτικης ελίτ με απόφαση του σουλτάνου, θα μας απασχολήσουν μόνο από την άποψη των ιδεολογικών τους αφετηριών.

Το πρώτο τεκμήριο που ανατυπώνουμε εδώ, το σιγίλιο που συνέταξε ο πατριάρχης και απέστειλε στις 23 Μαρτίου στο μητροπολίτη Μολδαβίας, σε ιεράρχες, λαϊκούς και πιστούς δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, γνωστό για τη διάδοση ριζοσπαστικών ιδεών προς φωτισμόν του Γένους, ιδεολογία την οποία ο Γρηγόριος Ε΄ είχε επίσημα καταδικάσει με διάφορες αφορμές. Ο εκδότης με τη φράση, εν είδει τίτλου, «Επαρακαλέσθην να δεχθώ το εφεξής ιδιαίτερον παράρτημα», στην ουσία, εκδήλωνε τη δυσαρέσκειά του που εξαναγκάστηκε να το δημοσιοποιήσει, μαζί με προειδοποιητικό εκκλησιαστικό Γράμμα (21 Μαρτίου). Μάλιστα, δεν δίστασε να συντομεύσει τις αποδοκιμαστικές διατυπώσεις του ποιμενάρχη εναντίον των δύο αρχηγών και να παραθέσει ένα αντι-«παράρτημα» με ειδήσεις για τα «με πολλήν ποιητικήν φαντασίαν συνθεμένα Προκηρύγματα» του άρτι αφορισμένου Υψηλάντη, για την «επανάστασιν» του πρώην εθελοντή «εις ‘Ρωσσικήν δούλευσιν» Τούντορ Βλαδιμιρέσκου και για την αποκήρυξή της από τη Ρωσία και την Αυστρία. Η φόρτιση του εκδότη, που αμέσως διέκοψε την έκδοση του Λόγιου Ερμή, υπερέβαινε βέβαια τον ίδιο και τον κύκλο του: Ο Ι. Φιλήμων στο Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως αντέγραψε τον «από 23 μαρτίου εκσφενδονισθέντα συνοδικόν αφορισμόν», σχολιάζοντας ταυτόχρονα το εν λόγω συγκρουσιακό δίλημμα, ένα από τα πολλά που η Επανάσταση του 1821 πυροδότησε σε μια Ευρώπη σε νάρθηκα: «Η αυστριακή Κυβέρνησις ηθέλησεν, ίνα δημοσιευθώσιν αι εγκύκλιοι και τα αφοριστικά διά της εν Βιέννη ελληνικής εφημερίδος του Λογίου Ερμού· αλλ’ ο συντάκτης αυτής [Κωνσταντίνος] Κοκκινάκης ηρνήθη, παρατηρήσας το αναρμόδιον ύλης πολιτικής εντός εφημερίδος, μόνην επαγγελλομένης την φιλολογίαν. Επιμενούσης όμως της Κυβερνήσεως, ο Κοκκινάκης, μη θέλων εαυτόν όργανον τουρκιζούσης πολιτικής, διέκοψε την έκδοσιν του περιοδικού αυτού συγγράμματος.» (1859, Β΄, 321-2).

Το δεύτερο τεκμήριο, το φιρμάνι του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ (1808-39) φωτίζει τους θεολογικούς όρους με τους οποίους το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ως θεσμός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όφειλε να αντιμετωπίσει τους «ταραξίες». Το σκεπτικό του είναι σχεδόν ταυτόσημο με το γνωστό «έγγραφον της καταδίκης» («Γιαφτάς») που τοποθετήθηκε πάνω στο λείψανο του Γρηγορίου Ε΄ (Σπ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Α΄, εν Αθήναις 1971[1853], 81-5. Τ.Χ. Κανδηλώρου, Γρηγόριος Ε΄, Αθήνα 1921², 244 και Παρνασσός 18, 1976, 131-2 γαλλική μετάφραση). Την ελληνική μετάφραση του φιρμανιού αντιγράφουμε από την εφ. Μακεδονία, όπου ρεπορτάζ από τον εορτασμό της Εκατοντετηρίδας 1830-1930 στη Θεσσαλονίκη: Ο Κωνσταντινοπολίτης μεταφραστής προσδίδει στο κείμενο εθνικό παλμό και πολιτικά ορθούς αναχρονισμούς –είναι ακριβέστερος όμως από ό,τι οι μεταφραστές του «Γιαφτά»: Κατ’ αρχήν μεταφράζει τον όρο «milet» [=ποίμνιο], τον οποίο προφανέστατα διάβαζε στο πρωτότυπο, με το νεοτερικό όρο «έθνος», επισκιάζοντας το θεοκρατικό οθωμανικό πλαίσιο της υπέρτατης αρχής που το εξέδωσε. Συνακόλουθα, εκλαμβάνοντας το μωσαϊκό των ορθόδοξων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (διάδοχη της Ανατολικής Ρωμαϊκής/ Βυζαντινής και των χριστιανικών βαλκανικών κρατών) ως αδιαφοροποίητο ή καλύτερα μονο-εθνικό σύνολο, αναπαριστά το Σουλτάνο να αναφέρεται, όχι αδιακρίτως σε ποίμνιο, χριστιανούς «υπηκόους» (Ρεαγιάδες, Ρεαγιαλίκιον, Ρουμ μιλέτ), Ρωμιούς/ Γραικούς, αλλά σε «έθνη» και ειδικότερα στο, εννοούμενο ως Ελληνικό, «Ρωμαϊκόν έθνος», ορολογία εκρηκτική καθώς συμφύρει δύο αντίπαλα και χρονικά ασύμπτωτα ιστορικά φαινόμενα και κοσμοαντιλήψεις: Αυτοκρατορίες/ υπήκοοι/ θεοκρατική ιδεολογία-εθνικά κράτη/ πολίτες/ εκκοσμίκευση.

Ιδωμένα από την παραπάνω οπτική γωνία, το αφοριστικό σιγίλιο και το καταδικαστικό φιρμάνι δεν αποτελούν ενδιαφέρουσες ιστορικές πηγές γιατί κοινοποιούν εθνικά πάθη ή «συγκρούσεις» θρησκειών/ πολιτισμών, αλλά γιατί φέρνουν στην επιφάνεια τα αναχρονιστικά στρώματα της εθνικής μνήμης καθώς και τα αντίπαλα μέτωπα: Από τη μια μεριά θεόσταλτοι («Ελέω Θεού»/ «Θεοφρούρητον κράτος») και θεοκρατικά σκεπτόμενοι («θεϊκή αγανάκτησις»/ «Θεϊκή οργή») εκπροσώποι οθωμανικών θεσμών κι από την άλλη υπήκοοι της «θεόθεν τεταγμένης κραταιάς Βασιλείας», που έδιναν τον υπέρτατο αγώνα για το κατεξοχήν διακύβευμά τους, την Επανάσταση.

Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου διδάσκει Βαλκανική ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων