Η αδόκητη απώλεια του Ennio Concina

Με την ευγενική αρωγή της Eυαγγελής Ντάτση δημοσιεύουμε τη μετάφραση ενός συνεκτικού και ακριβοδίκαιου κειμένου του Αlberto Vitucci δημοσιευμένου στην εφημερίδα: La Nuova Venezia, Τετάρτη, 3/ 7/ 2013. Η μετάφρασή της αποδίδει όλες τις αποχρώσεις του επιθανάτιου κειμένου και όλη την πνευματική και ψυχική συμμετοχή του συντάκτη. Είναι ένα κείμενο που με εμποδίζει να πω ό,τι θα ήθελα να εκφέρω στον νωπό του τάφο. Αddio caro Ennio.

ΣΠΥΡΟΣ Ι. ΑΣΔΡΑΧΑΣ

Αντίο στον Ennio Concina

Ήταν 69 χρονών, μελετητής της βυζαντινής και βενετικής ιστορίας

ΤΟΥ ALBERTO VITUCCI

Η βαθιά συνείδηση του Βυζαντινού πολιτισμού. Γνώση αρχαία των καταβολών και των εφαρμογών της στην ιστορία και την αρχιτεκτονική της Βενετίας. Ennio Concina. Καθηγητής στο Ca’ Foscari και συγγραφέας πλήθους άρθρων για τη Βυζαντινή ιστορία και για τη Βενετία της Αναγέννησης, πέθανε χθες, σε ηλικία 69 χρόνων. Μελετητής και ερευνητής ευρωπαϊκού επιπέδου, είχε συγκεντρώσει για χρόνια ένα τεράστιο απόθεμα τεκμηρίων και ερευνών πεδίου και αρχειακών πηγών. Το τελευταίο έργο του, ακόμη ανολοκλήρωτο, ένα λεξικό τεσσάρων χιλιάδων λημμάτων για τις τέχνες και τις τεχνικές των κατασκευών των μαστόρων της Βενετίας.

Οι φοιτητές του Τμήματος Βυζαντινής Ιστορίας, θυμούνται καλά τα πολυάριθμα και διεξοδικά «ταξίδια μελέτης» στην Κωνσταντινούπολη, σε πόλεις της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, και στα απόμακρα μοναστήρια της Ανατολής για την αναζήτηση αρχαίων ιχνών. Για να δείξει επί του πεδίου ό,τι διερευνούσε στις πανεπιστημιακές αίθουσες. «Ο πολιτισμός», τού άρεσε να επαναλαμβάνει «είναι να ξαναβρείτε στον χώρο τα σπαράγματα των γνώσεων που είναι στα κεφάλια σας». Μια κουλτούρα ατέρμονη, η δική του, δεν προβλήθηκε ποτέ ως συσσώρευση γνώσης αλλά αντίθετα ως εργαλείο νέας γνώσης και ανάδειξης των σχέσεων μεταξύ κόσμων και πολιτισμών.

Ο Ennio Concina άρχισε νεότατος τις μελέτες του. Όπως θυμάται η γυναίκα του Mirella, επτά χρονών, όταν τα συνομήλικα παιδιά έπαιζαν έξω εκείνος διάβαζε βιβλία, κάτω από τη σκάλα. Στα δέκα τού είχαν χαρίσει ένα βιβλίο αστρολογίας. Το πάθος του όμως ήταν η αρχαία ιστορία. Ο βυζαντινός κόσμος και οι βαθύτεροι δεσμοί της πόλης του με το Βυζάντιο και την Ανατολή. Ταξίδευε συχνά στην Κωνσταντινούπολη αναζητώντας κατάλοιπα της αρχαίας ιστορίας και των πολλών δεσμών της με τον πολιτισμό της λιμναίας πόλης.

Ο Concina είχε αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη. Χρόνια περασμένα σε ταξίδια ανά την Ευρώπη για την αναζήτηση ιχνών του Βυζαντίου, από την Τουρκία στη Βουλγαρία και στην Ελλάδα. Μέρες και μέρες με το μέτρο στο χέρι για να μετρήσει τα επιβλητικά θεοδοσιανά τείχη της Κωνσταντινούπολης∙ θήκες με ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Ένα από τα σπουδαιότερα έργα του αφορά στο Arsenale. Κανένας όπως εκείνος δεν διερεύνησε σε βάθος, ανασκαλεύοντας σχολαστικά κρατικά και ιδιωτικά αρχεία. Η ιστορία των πρώτων ναυπηγείων της Ευρώπης, ικανών να κατασκευάσουν σε μια μέρα μια γαλέρα εξοπλισμένη πλήρως με κουπιά και ιστία. «Τα Ναυπηγεία της Βενετίας. Τεχνικές και θεσμοί στη νεότερη εποχή» είναι ένα από τα πρώτα βιβλία του, δημοσιευμένο από την Εlecta, το 1984. Μετά « Πέτρες, λέξεις και ιστορία», λεξικό κατασκευών στις βενετσιάνικες πηγές. Ήταν ο αρχικός πυρήνας εγκυκλοπαίδειας αυτού του είδους, καρπός μελέτης δεκαπέντε χρόνων στο οποίο δούλευε έως πριν μερικές μέρες. Οι εντατικές ανταλλαγές τεχνικών γνώσεων μεταξύ βενετών, φριουλάνων και βυζαντινών. Πρωτομάστορες ναυπηγοί και ξυλογλύπτες, τεχνίτες μωσαϊκών, λιθοξόοι, ζωγράφοι. Ένα λεξικό της βενετικής ιστορίας, το οποίο με τις λέξεις ξαναχτίζει τον κόσμο της εμπειρικής γνώσης των Βενετσιάνων και των χρησιμοποιούμενων υλικών, προκειμένου να δομήσει τα αριστουργήματα της αρχιτεκτονικής τους παράδοσης.

«Θέλω να φτιάξω μια γέφυρα» έλεγε ο Concina «για να μεταφέρω εκείνη τη γνώση στους τεχνίτες της σήμερον και σε όλους όσους ασχολούνται με την αναστήλωση, που οφείλουν να κρατήσουν την καλλιτεχνική παράδοση και τα υλικά». Πέτρες, λέξεις, ιστορία.

Γυρόφερνε την Ευρώπη. O Concina δίδαξε αρχικά στο Ιuav και μετά στο Ca’ Foscari, και όπως συχνά συμβαίνει ήταν πολύ μικρός «προφήτης στην πατρίδα του». Ωστόσο το έργο του περιέχει συμπυκνωμένη γνώση, πράγματι μοναδική. «Οι τέχνες του Βυζαντίου», ιστορία της Κωνσταντινούπολης, δημοσιευμένο από τον Brumo Mondatori, γεμάτη ανέκδοτες φωτογραφίες του ίδιου. « Η Ιστορία της Βενετικής Αρχιτεκτονικής από τον VII έως XX αιώνα». «Η Βυζαντινή πόλη», Laterza, η μνημειώδης «Ιστορία των εκκλησιών της Βενετίας».

Έως το «Navis. Ο θαλασσινός ουμανισμός», μαργαριτάρι, δημοσιευμένο από τον Gulio Einaudi, και αφιερωμένο στην εκ νέου ανακάλυψη της Αναγέννησης και ιδιαίτερα της επανάκτησης της διανοητικής διάστασης των τεχνικών βάσεων και της κατασκευαστικής επιστήμης που είχαν διασφαλίσει στον αρχαίο κόσμο την κυριαρχία στη θάλασσα. Με την ωστική δύναμη του leon Battista Alberti, ο Concina ανακάλυψε εκ νέου την γοητεία «τεχνική και σχεδιασμένη» της κλασικής αρχαιότητας, όχι μόνο με την επίκληση φιλολογικών δεδομένων. Αλλά δεμένη με την κατασκευή και την διδασκαλία. Και επανέφερε τη σχέση ανάμεσα στα res aedificatoria e res navalis. Η κρυμμένη γνώση τελικά αποκαλύφθηκε από το ναυτικό μέγεθος της Βενετίας. Από τα ναυπηγεία και την ναυπήγηση των γαλερών.

Με τον Concina έφυγε ένας από τους τελευταίους, μεγάλους ανθρωπιστές του καιρού μας. Σοφία εκλεπτυσμένη και πάντα περίεργη που θα μας λείψει.

[Μετάφραση: Ευαγγελή Αρ. Ντάτση]