Γυναικείος υπερρεαλισμός

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ    

ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΑΝΙΗΛ, ...Ιούς, Μανιούς, ίσως και Aqua Marina. Μάτση Χατζηλαζάρου. Η πρώτη Ελληνίδα υπερρεαλίστρια, Εκδόσεις Τόπος, σελ. 175

Η Μάτση Χατζηλαζάρου (1914-1987) υπήρξε η πρώτη συνειδητά συνεπής αποδέκτρια των αρχών-επιταγών του υπερρεαλισμού και, απ’ αυτή την άποψη, μπορεί να πει κανείς ότι είναι η πρώτη ελληνίδα υπερρεαλίστρια. Η προηγηθείσα κατά μία πενταετία -με το εκτενές ποίημα Σύμπτωση (1939)- Μέλπω Αξιώτη, όσο κι αν προκάλεσε «τα ειρωνικά κι επιπόλαια σχόλια πολλών που καταπιάνονται με όλα και δεν ξέρουν τίποτα»∙ όσο κι αν θεωρήθηκε ως «μια από τις ελάχιστες ελληνικές υπερρεαλιστικές επιτυχίες» (Μήτσος Παπανικολάου, Νέα Εστία, 1940), δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «καθαρόαιμη» υπερρεαλίστρια.

Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι και ο Σεφέρης, αναφερόμενος, ανωνύμως, στο ίδιο ποίημα, στα Νέα Γράμματα (1939), μιλάει για «ποσοστό υπερρεαλισμού», το οποίο, αν παραβλέψει κανείς και «αν παραδεχτεί τις ιδιοτροπίες του όπως παραδέχεται τις ιδιοτροπίες ενός φίλου, θα βρει μια αυθεντικότητα τόνου, μια ενότητα στην αφήγηση, μια αλήθεια δική του τέλος πάντων...».

     Εντέλει, αν η αποδεδειγμένα ποιητικής ιδιοσυστασίας Αξιώτη, «όπως φαίνεται και από τη δομή των πεζογραφημάτων της, […] πλήρωσε το φόρο της, ως ποιήτρια, στη θηριωδία της εποχής μας» (Αλ. Αργυρίου), καταβάλλοντας τον οβολό της στην υπόθεση του νεωτερισμού, περισσότερο ως πεζογράφος και λιγότερο ως ποιήτρια, η Μάτση Χατζηλαζάρου, ακολουθώντας εκ του σύνεγγυς το νεωτερικό ποιητικό κλίμα που καλλιέργησε η γενιά του ’30, μαθητεύει στον υπερρεαλισμό και γίνεται μέλος της ομάδας που συσπειρώνεται γύρω απ’ αυτόν στα χρόνια της Κατοχής. Θα έλεγε κανείς ότι βρίσκει στον υπερρεαλισμό το πρόσφορο έδαφος για την αδιαμεσολάβητη έκφραση-αποκάλυψη μύχιων σκέψεων, αισθημάτων και φαντασιώσεών της, καθώς και σκοτεινών πτυχών της προσωπικότητάς της. Στους κόλπους του αισθάνεται ότι της παρέχεται η δυνατότητα να προσδώσει υλική-γλωσσική υπόσταση στη διάχυτη αίσθηση ελευθερίας -κάποτε και ελευθεριότητας- που τη διακατέχει ως πνευματική, κοινωνική και σωματική οντότητα, με μιαν ηδυπάθεια άλλοτε ναρκισσιστική, άλλοτε διεκδικητική, ενίοτε επιθετική.

     Ο Χρήστος Δανιήλ θέλησε να παρουσιάσει τους σημαντικότερους σταθμούς του βίου της Μάτσης Χατζηλαζάρου∙ ενός βίου πολυκύμαντου, άκρως ποιητικού και αντισυμβατικού, στενότατα συνδεδεμένου με τα νεωτερικά ποιητικά -εμμέσως και τα δραματικά ιστορικά- δρώμενα της εποχής. Συνέθεσε μία ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα, με αφηγηματικές αρετές, βιογραφία, διανθισμένη από ενδεικτικά, διαφωτιστικά των εκάστοτε προσεγγιζόμενων σταθμών της ζωής της βιογραφούμενης ποιήτριας, ποιήματα και άλλα κείμενα. Εκμεταλλευόμενος με φιλολογική ευσυνειδησία, συγγραφική ευαισθησία και την επιβαλλόμενη από τις περιστάσεις φειδώ, το πλούσιο βιογραφικό, φιλολογικό και ιστορικό υλικό που φρόντισε να έχει στη διάθεσή του, μερίμνησε για την ανάπλαση του κλίματος της εποχής, καθώς και για την κατάδειξη της κριτικής πρόληψης του έργου της βιογραφούμενης, αν και σωστότερο θα ήταν να πω της «ηρωίδας» του «αφηγήματός του». Για την πραγματοποίηση του εγχειρήματός του βασίστηκε σε διαφορετικής προέλευσης στοιχεία-τεκμήρια∙ σε άρθρα και βιβλία, σε μελέτες, στο υλικό ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών εκπομπών, και, βέβαια, σε στοιχεία που εντόπισε στο προσωπικό αρχείο της ποιήτριας, φροντίζοντας να περιοριστεί στα απολύτως αναγκαία για την εξυπηρέτηση των φιλολογικών του προθέσεων και αποφεύγοντας όσα, κατά τη γνώμη του, θα εξήπταν την περιέργεια του αναγνώστη.

     Το βιβλίο χωρίζεται σε σύντομα επιτιτλισμένα κεφάλαια, χρονολογικά προσδιορισμένα και συνεχόμενα, ώστε να προβάλλουν απρόσκοπτα -και ανάγλυφα- οι φάσεις της ζωής της Μάτσης Χατζηλαζάρου, στενότατα συνυφασμένες με τις φάσεις της ποιητικής της πορείας, πράγμα απολύτως απαραίτητο για τη συγκεκριμένη ποιήτρια, που η ποίησή της «προέκυψε» ως άνθος και ως καρπός της ζωής της και τανάπαλιν: η ζωή της υπήρξε το έμβιο αντικαθρέφτισμα της ποίησής της. Οργανικός συνεκτικός αρμός ανάμεσά τους στάθηκε, αναμφίβολα, ο υπερρεαλισμός με τις σαγηνευτικές επιταγές του και τα πρότυπα ζωής και τέχνης, όπως αυτός τα προέβαλλε στους «πιστούς» του∙ στους φίλους της έλληνες θιασώτες του κατά την περίοδο του μεσοπολέμου αλλά κυρίως στα χρόνια της Κατοχής (Εμπειρίκος, Ελύτης, Εγγονόπουλος, Σαχτούρης, Κακναβάτος, Παπαδίτσας, Λίκος, Γκάτσος κ.ά.) και στα μετακατοχικά χρόνια, οπότε και συμμετέχει στις διεργασίες για την έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού Τετράδιο, με τον Ανδρέα Καμπά, τον Αντώνη Βουσβούνη και τον Αλέξη Σολωμό (στην ομάδα προστέθηκε αργότερα και ο Αλέξ. Ξύδης).

     Καθοριστικό ρόλο, πάντως, στη συγκεκριμενοποίηση των ενδιάθετων και, ως ένα σημείο, συγκεχυμένων, υπερρεαλιστικών ή υπερρεαλιζουσών ροπών της διαδραματίζει ο Ανδρέας Εμπειρίκος, του οποίου υπήρξε και η πρώτη σύζυγος (1939-1940). Αυτός «την μυεί στον χώρο της ποίησης και στα αιτήματα του υπερρεαλιστικού κινήματος», βοηθώντας την να εντοπίσει, να καλλιεργήσει και να απελευθερώσει στοιχεία που ήδη διέθετε, για να προκύψει λίγα χρόνια αργότερα (1944) η πρώτη ποιητική συλλογή της Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης, που γίνεται δεχτή με ενθουσιασμό. Για «παθητικότατα συνθεμένη εικόνα σπαρταριστής ζωής, γυναικείας», μιλάει ο Ανδρέας Καραντώνης, επισημαίνοντας ότι «για πρώτη φορά χαιρόμαστε στη νέα μας ποίηση τον μύθο του σύγχρονου έρωτα, ξετυλιγμένο ψυχολογικά κι αισθησιακά», ενώ για την ιδιαιτερότητα του γυναικείου της αισθησιασμού κάνει λόγο ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, γράφοντας, μεταξύ άλλων: «Ο έρωτας αισθησιακά, ρεαλιστικά, ρωμαλέα, όπως μπορεί να τον νιώσει και να τον μετουσιώσει ποιητικά μια γυναίκα που δε βάζει γιασμάκι στα αισθήματα και στις αισθήσεις της». Φύση βαθύτατα ερωτική και γήινη, η Μάτση Χατζηλαζάρου, μάλλον «φευγαλέα και περιθωριακή», με τον  ανήσυχο βίο της και τη μακρόχρονη απουσία της -αφού έζησε στο Παρίσι, σε δύο περιόδους (1945-1958 και 1965-1973)  περίπου είκοσι χρόνια-, δεν εκτιμήθηκε όσο θα έπρεπε ως μία από τις σημαντικότερες περιπτώσεις ανάμεσα «στις ανανεωτικές δυνάμεις του μεταπολεμικού ποιητικού λόγου». Είθε η παρούσα έκδοση να συμβάλει στην επανεκτίμηση της προσφοράς της.

Ο Κώστας Παπαγεωργίου είναι ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας