Η ήσυχη ανευλάβεια του Μουνκ

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗ

Το μοντέρνο χρειάζεται το ρετρό του. Γέρικο και πολυτραυματισμένο πια, έχει  τη ζωτική ανάγκη  να  ξαναβρεί το χαμένο του σφρίγος μέσα από την ανάκληση σημαντικών καλλιτεχνών. Σα να ξαναχειραφετείται, κερδίζοντας  εκ νέου μια μικρή ιστορική ακεραιότητα. Η ρομαντική ανάκληση ενός τετελεσμένου γεγονότος αναδιατυπώνει όλα τα ερμηνευτικά ελλείμματα και τα αποτιμητικά πλεονάσματα. Ένας ζωγράφος του ειδικού εύρους και της εκφραστικής έντασης του Μουνκ είναι  γεγονός με κλειστά τα νοηματικά του όρια, αφού έχει υπερερμηνευτεί. Προεξπρεσιονιστής, παροξυσμικός, κατατονικός, όλα τα προσδιοριστικά κάποιου γενικού πάθους. Αυτό τουλάχιστον ισχυρίζεται κατά το μεγαλύτερό της μέρος η  ιστοριογραφία. Φυσικά, ο Μουνκ μπορεί να υπερβάΛλει εκφραστικά, γιατί έζησε στην ευρυχωρία της πρώιμης νεωτερικότητας. Η Ιστοριογραφία, επίσης, μπορεί να υπερβάλλει, γιατί ειδικά μετά το μοντέρνο και τους κρυπτικούς κώδικές του κάθε αφήγηση είναι ευπρόσδεκτη, κάθε ένταση είναι ανεκτή.
                 
Λοιπόν; Τι είναι ο Μουνκ εκτός από βόρειος; Μπορεί κανείς να τρέξει άφοβα στο ιψενικό περικείμενο, αν θέλει να βάλει στην αποτίμηση του καλλιτέχνη και του έργου μια ασφαλέστερη προτεσταντική δικλείδα. Αλλά ισχυρίζομαι ότι, έτσι, θα περάσει μέσα από τις χαραμάδες και θα χαθεί η αντιφατική ουσία του μεγάλου Σκανδιναβού ζωγράφου και χαράκτη. Η παραλλαγή της «Κραυγής», π.χ., με κάνει δύσπιστο για την ακεραιότητα και αρτιμέλεια του πάθους του. Πώς επαναλαμβάνεις –με την ίδια μάλιστα αρχιτεκτονική– την ίδια παθιασμένη αφήγηση, την ίδια εξπρεσιονίστικη χειρονομία; Κάτι τόσο τακτικό και μεθοδικό δεν μπορεί να έχει τα έκτακτα όρια της προσωπικής συντριβής, της δοκιμασίας, της αποσταθεροποίησης. Ο Μουνκ  φαίνεται ότι βρίσκεται αιχμαλωτισμένος σε μια ναρκισσιστική ρητορική. Βρίσκεται -αυτοτίθεται- στο κέντρο της σκηνής. «Είμαι εδώ, κοιτάξτε τον θρήνο μου». Θέλω να πω ότι ο υψηλόφωνος πόνος ελάχιστα με πείθει για την οδύνη. Συχνά, οι όροι που έχει  θεσπίσει η ιστοριογραφία, η περιγραφικότητα και η ανεκδοτολογική νοστιμιά με τις οποίες διανθίζει τα βιογραφικά των καλλιτεχνών, στο τέλος αποερμηνεύουν, συσκοτίζουν, παραφράζουν, και, το χειρότερο, φτιάχνουν ερμηνευτικά πρωτόκολλα  που συνεχίζουν την παρανόηση στο διηνεκές.

Τέλος πάντων, για να γυρίσουμε στον Μουνκ, οι εκτροπές της φόρμας του είναι μια ήσυχη πια και εξημερωμένη αταξία. Σαν να συγκρούστηκε ο ίδιος με τις πειθαρχίες της μεγάλης δηλωτικής  (όχι αφηγηματικής) παράδοσης της βόρειας ζωγραφικής, και μπήκε στον κυματισμό μιας ευπρόσβλητης χαρακτικής ανησυχίας. Τι μπορεί, λοιπόν, να εισφέρει η εγκρατής εκφραστική του υπερβολή, στον σύγχρονο θεατή; Γιατί ένα σκοτισμένο χαρακτικό, του Νορβηγού υπερβόρειου και μυστικιστή, μπορεί να Είναι και να μην εικονίζεται απλώς;  Έχει το ζωγραφικό απόθεμα να σταθεί στο σημερινό μάτι, μπορεί να επιζήσει στην ξέφρενη αντιληπτική αρένα;

Απαντώ γρήγορα: αν το χρειάζεσαι, ναι. Αν εσύ ψάχνεις αυτό που έψαχνε, ναι. Για να δεις το έργο του στη βαθειά του νοημοσύνη, χρειάζεσαι μια συμμαχική σχέση με τις ζωγραφικές του αστάθειες, ενίοτε  με την  επιτήδευσή του, με το άνισο αίσθημά του. Νομίζω ότι έτσι θα  βρεις την ισορροπία σου ως θεατής, σε κάτι που είναι φτιαγμένο για το αθέατο. Γιατί ο Μουνκ θέλει  ένα είδος αθέατου, δηλαδή εισηγείται μια απολύτως καθοδηγημένη θεατότητα, την απόλυτη παραδοχή των εκφραστικών εργαλείων του, την  προσχώρηση στο αφήγημά του. Απαιτεί την κατάποση του θεατή του. Πράγμα που δεν συμβαίνει με ισχυρότερες αρχιτεκτονικές και γλώσσες, όπως αυτές που συγκροτήθηκαν από τον  Μπρακ ή  τον Ντεραίν ή τον Σερά.             

Προσωπικά, προτιμώ αυτή την εμπαθή, ταυτισιακή σχέση, προτιμώ αυτό το κατασπαρακτικό αίτημα προς τον θεατή, παρά την νερουλή μεταμοντέρνα -τάχα μου- ανεκτικότητα. Προτιμώ τον Μουνκ από πολλούς Ποπ καλλιτέχνες ή νεοεξπρεσιονιστές της ασφάλειας και της εμπορίας. Στον Μουνκ μπορεί να κερδίσεις μια παραβατική  ευλάβεια. Στους καλλιτέχνες του mainstream, την ανορεξία. Διαλέγεις.                           

Ο Δημήτρης Α. Σεβαστάκης είναι ζωγράφος  και διδάσκει στην Αρχιτεκτονική ΕΜΠ