Πολιτισμικός Ψυχρός Πόλεμος

(α λα ελληνικά)

Του Χρίστου Μάη*

ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ, Η ιστορία μιας ματαίωσης. Το CCF και ο Πολιτισμικός Ψυχρός Πόλεμος στην Ελλάδα (1950-1967), εκδόσεις Αντίποδες, σελ. 512

 
Ένα δοκίμιο -ιδίως όταν βασίζεται σε μια διδακτορική διατριβή- μπορεί να είναι ενδιαφέρον και ενημερωτικό, τείνει όμως να είναι βαρετό, σίγουρα σπανίως θα το χαρακτήριζε κανείς απολαυστικό και ανάλαφρο. Σπανίως, τουλάχιστον στη δική μου αναγνωστική πορεία, ένα δοκίμιο σου κεντρίζει το ενδιαφέρον σε βαθμό που να προσπαθείς να το διαβάζεις όποτε σου δίνεται η ευκαιρία, εκμεταλλευόμενος και το παραμικρό διάλειμμα από άλλες ενασχολήσεις, και που σε ωθεί να σκέφτεσαι και να αναστοχάζεσαι όταν δεν το διαβάζεις. Αναφέρομαι στο πόνημα του Στρατή Μπουρνάζου, Η ιστορία μιας ματαίωσης. Το CCF και ο Πολιτισμικός Ψυχρός Πόλεμος στην Ελλάδα (1950-1967), που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τους Αντίποδες - και τα παραπάνω δεν αποτελούν (πληρωμένη) διαφήμιση.
To CCF (Congress for Cultural Freedom) ήταν ένας οργανισμός που ιδρύει μυστικά η CIA το 1950, χαίρει μεγάλης αυτονομίας, συγκεντρώνει κορυφαίους διανοούμενους και αντιπαρατίθεται με την ΕΣΣΔ στον πολιτισμό και τις ιδέες, ο οποίος καταρρέει μετά την αποκάλυψη του ρόλου της CIA, το 1967. Την ίδια χρονιά επανιδρύεται ως International Association for Cultural Freedom (IACF), αλλά δεν αποκτά την αίγλη και το εκτόπισμα του αρχικού CCF.
Το βιβλίο του Μπουρνάζου, χωρίς να στερείται κάτι επιστημονικά, είναι απολαυστικό, σοβαρό, επ’ ουδενί όμως σοβαροφανές (πράγμα μάλλον ακατόρθωτο για τον συγκεκριμένο συγγραφέα). Ο Μπουρνάζος φωτίζει πτυχές του Congress for Cultural Freedom, συνδέει το διεθνές με το τοπικό, αναδεικνύει δεσμούς και συνάψεις υπερατλαντικούς και μη ανάμεσα σε πρόσωπα, έντυπα και οργανισμούς. Τα δίκτυα αυτά αποτελούν σημαντική συνιστώσα του Πολιτισμικού Ψυχρού Πολέμου, ενίοτε εις βάρος της ίδιας της ουσίας. Έτσι, βλέπουμε τον Μανώλη Κόρακα, εκλεκτό του CCF, να μεσουρανεί, ενώ προσωπικότητες όπως ο Μάνος Παυλίδης, παρότι αποδοτικότερες, να παραγκωνίζονται. Βλέπουμε τη Διεθνή Ζωή -την οποία μάλλον δεν έχετε ακουστά- να χρηματοδοτείται αναντίστοιχα με κονδύλια από το CCF, ενώ οι Εποχές χρηματοδοτούνται με 15.000 αμερικανικά δολάρια, ποσό επίσης αναντίστοιχο τόσο των δυνατοτήτων που τους παρείχε -σε σχέση με τη Διεθνή Ζωή- αλλά και σε σχέση με τις χρηματοδοτήσεις του CCF εκτός Ελλάδας. Οι αναντιστοιχίες είναι ενδεικτικές ενός πράγματος: Ο στρατηγικός σχεδιασμός έχει όρια, και τα όρια αυτά λέγονται άνθρωποι και κοινωνικές σχέσεις. Αυτό το σύμπαν των ανθρώπων, διανοουμένων, τεχνοκρατών, κρατικών αξιωματούχων, που μοιράζονται ένα κοινό, αλλά σε διαφορετικές αναλογίες, τον αντικομμουνισμό, δεν βρίσκεται πάντα σε αρμονία και αυτό το σύμπαν δεν συνωμοτεί πάντα υπέρ του αντικομμουνισμού, όσο πολύ κι αν το θέλουν.
Η ελληνική ιδιαιτερότητα, με τη νίκη της βουλγκάτας της εθνικοφροσύνης στα πεδία των μαχών του Εμφυλίου, δεν επιτρέπει τους λεπτούς ελιγμούς που επιβάλλει ο Πολιτισμικός Ψυχρός Πόλεμος και που εφαρμόζονται εκεί που ο πόλεμος γίνεται εν ψυχρώ προκειμένου να μην εξελιχθεί εν θερμώ. Έτσι, η ευφυής σύλληψη του Χρήστου Λαμπράκη για ένα περιοδικό ανοιχτό και σε δυνάμει συνοδοιπόρους, και όχι μόνο, βρίσκεται στον αντίποδα της λογικής του CCF. Έτσι, οι Εποχές και ο Λαμπράκης είναι συνοδοιπόροι, αλλά όχι σύντροφοι, του CCF, παρότι προσέφεραν, ενδεχομένως, την πιο ισχυρή δυνατότητα διεμβολισμού της αριστερής ηγεμονίας στον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών. Κι αυτό διότι θεωρούνταν ελαστικοί έναντι του κομμουνισμού και της συνοδοιπορίας. Η ελληνική παραδοξότητα έγκειται στο γεγονός πως η φιλελεύθερη διανόηση ήταν πιθανότερο να συνομιλήσει με την αριστερά παρά με την εθνικοφροσύνη· σε συνδυασμό με το άτεγκτο του ορθόδοξου αντικομμουνισμού αποτέλεσαν χέρσο έδαφος. Έτσι, βλέπουμε τον Πέτρο Χάρη να αποτελεί συνομιλητή του CCF στα μέσα και προς τα τέλη της δεκαετίας του 1950, και λίγα χρόνια αργότερα συνομιλητή του Συλλόγου Φίλων «Νέας Κίνας», ενώ άλλοι συνομιλητές του CCF συνομιλούν με την αριστερά, κυρίως, μέσω της Επιθεώρησης Τέχνης.
Η πάλη γραμμών για το ποια θα επικρατήσει ως προς τον αντικομμουνιστικό αγώνα δεν αποτελεί ελληνική ιδιομορφία. Στις απαρχές του CCF η πιο σκληρή γραμμή, με κύριο εκφραστή της τον Άρθρουρ Καίσλερ, μειοψήφησε. Μια τέτοια γραμμή θα μπορούσε να συνομιλήσει πολύ πιο εύκολα με την εγχώρια εθνικοφροσύνη παρά η εξίσου αντικομμουνιστική, αλλά με περισσότερο τακτ, γραμμή που επικράτησε.
Το βιβλίο του Μπουρνάζου, όπως και τα δύο της Ζηνοβίας Λιαλιούτη που προηγήθηκαν (Ο «άλλος» Ψυχρός Πόλεμος, ΠΕΚ 2019 και Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα, 1947-1989, Ασίνη 2016), ανανεώνουν την ομολογουμένως ισχνή συζήτηση και παραγωγή σε σχέση με τον Πολιτισμικό Ψυχρό Πόλεμο. Ταυτόχρονα, ο συγγραφέας, με την ενάργεια και την οξύνοιά του, θέτει ψηλά τον πήχη ενασχόλησης με το θέμα, πέρα από εύκολες, γραμμικές και απλοϊκές συνάψεις.
Ο συγγραφέας, κι αυτό δεν είναι αμελητέο, ούτε δευτερεύον, προχωράει και στη συγκρότηση ενός βιβλιογραφικού οδηγού για περαιτέρω μελέτη του θέματος. Πρόκειται για μια διττή χειρονομία. Αφενός, προς τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες που μπορούν να πλοηγηθούν στον ωκεανό του Πολιτισμικού Ψυχρού Πολέμου με σαφώς καλύτερα εφόδια απ’ αυτά που είχαμε όσοι ξεκινήσαμε δειλά-δειλά να ασχολούμαστε τα προηγούμενα χρόνια. Αφετέρου, προς τις ερευνήτριες και τους ερευνητές που είτε ασχολήθηκαν πρώτοι είτε συνεχίζουν να ασχολούνται με το θέμα και τους/τις οποίους/ες μνημονεύει ο Μπουρνάζος. Τέλος, θα πρέπει να συγχαρούμε τις εκδόσεις Αντίποδες για τον άρτιο σχεδιασμό μιας ομολογουμένως απαιτητικής έκδοσης, όπου ελάχιστα πράγματα θα μπορούσε να προτείνει κανείς να αλλάξουν προς βελτίωσή τους (λ.χ. τη μεταφορά του Πίνακα 2 κατά δύο σελίδες προκειμένου να μην κόβει μια πρόταση στη μέση).
 
* Ο Χρίστος Μάης είναι δρ Πολιτισμικής Ιστορίας και Θεωρίας

Άποψη της έκθεσης «Shaped Βy Earth» στην γκαλερί Καλφαγιάν