Χειρονομία και σχέδιο στον χώρο που κρύβεται

Στελιος Καραμανώλης,  Άτιτλο, 2023, ακρυλικό και χρωματιστό μολύβι σε απροετοίμαστο μουσαμά, 50 x 50 εκ.

(Για την έκθεση του Στέλιου Καραμανώλη με τίτλο “The morning that shouldn’t have existed in the first place”)

 

Του Κωστή Βελώνη*
 
Πόση αυθάδεια χρειάζεται ένας καλλιτέχνης για να ξεφύγει από την αυστηρή οριοθέτηση των αναφορών που θα επιχειρούσαμε να του αποδώσουμε; Ο Καραμανώλης με την προσωπική του πορεία ενσαρκώνει αυτή την τολμηρή στάση.
Παρατηρώντας το έργο του, νιώθω έντονα την παρουσία μιας οικείας γραφής. Τη στιγμή που νομίζω ότι τον έχω κατατάξει σε ένα συγκεκριμένο στιλιστικό ρεύμα, και πάλι μου διαφεύγει. Μου προκαλεί συνεχείς εκπλήξεις, παρόμοιες με τις αποτυχημένες προσπάθειες του επιθεωρητή Clouseau να πιάσει τον Ροζ Πάνθηρα. Ακολουθώντας τα ίχνη του, με τις χαρακτηριστικές ροζ πατούσες, στο τέλος της διαδρομής ανακαλύπτω κάτι διαφορετικό από αυτό που περίμενα.
Με μια διάθεση συνωμοσιολογίας και αστυνομικής έρευνας θα ισχυριζόμουν ότι στο έργο του είναι έκδηλη η νοσταλγική́ διάθεση για μια “Mid-Century Art”, με τη χρήση καθαρών γραμμών ανάμεσα στον μινιμαλισμό και την αφηρημένη τέχνη. Αυτό που έχει σημασία είναι πως, είτε πρόκειται για γόνιμες αφομοιώσεις είτε για εκλεκτικές συγγένειες, το έργο του αντιστέκεται στις κατηγοριοποιήσεις και τις εφήμερες τάσεις. Παράλληλα, δεν αρκεί́ απλώς να επικαλεστούμε την κληρονομιά των μοντερνιστών, όπως του Paul Klee ή του Jean Hélion. Ο Καραμανώλης δεν είναι ένας τυπικός επίγονός τους ώστε να συνοψιστεί το έργο του κάτω από τη σκιά αυτών των καλλιτεχνών της μοντέρνας ευρωπαϊκής ζωγραφικής· με την «ερευνητική» του λοξή ματιά, τελικά συμβάλλει σε έναν διάλογο με την ιστορική́ πρωτοπορία. Αυτό́ είναι το παράδοξο της διαδρομής του: είναι αρκετά αναχρονιστικός αλλά και πρωτότυπος όσο και καινοτόμος για τη σύγχρονη τέχνη.
Τι συμβαίνει λοιπόν με αυτό το παράδοξο έργο που αρνείται να ενταχθεί σε προκαθορισμένες κατηγορίες; Ίσως ο ασφαλέστερος τρόπος για να το προσεγγίσουμε είναι να παραβλέψουμε τις ιστορικές αναφορές και τις στιλιστικές επιρροές, εστιάζοντας αντ' αυτού στο νοηματικό εύρος της χειρονομίας και του σχεδίου. Μέσα από αυτό το πρίσμα, διακρίνω ένα ύφος όπου το περιπαικτικό στοιχείο είναι έντονο: σα να «βγάζει τη γλώσσα» στη γλώσσα της ζωγραφικής θα πρόσθετα.
Παρατηρώντας τις κυματιστές γραμμές και την πολυπλοκότητα των συνθέσεών του φαίνεται να διατηρεί την πλαστικότητα της κλασικής αρχαιότητας αλλά και του μπαρόκ ύφους. Ακολουθώντας μία προς μία τις ροές που διαγράφουν οι γραμμές, το περιπαικτικό στοιχείο δεν περιορίζεται σε μια ειρωνική́ διάθεση· αποτελεί βαθιά κατανόηση της ευελιξίας της φόρμας, θέτοντας υπό αμφισβήτηση παγιωμένες στιλιστικές κατηγορίες. Τι ακριβώς συμβαίνει;
Σε αυτό το σημείο, δεν μπορούμε να αποφύγουμε τον όρο «σχέδιο», ειδικά με την έννοια του «drawing», που αφορά την ίδια την κίνηση της χειρονομίας. Το σχέδιο, πέρα από τη ζωγραφική —στην οποία ο Καραμανώλης είναι απόλυτος δεξιοτέχνης—, σχετίζεται με την έλξη, την κίνηση, το τράβηγμα. Έχοντας συνδυάσει τη «χειρονομία» με τον εξπρεσιονισμό, ίσως να μη βρισκόμαστε στο πιο κατάλληλο έδαφος, όμως αξίζει να συνεχίσουμε αυτή τη διερεύνηση.
Στις ομιλίες του ο Mark Cousins, διευθυντής της Architectural Association (ΑΑ) στο Λονδίνο, υποστήριζε πως το «σχέδιο» δεν αφορά μόνο την αρχιτεκτονική ή τις καλές τέχνες· πρόκειται για την ίδια την πράξη της χειρονομίας. Θα ήθελα να σταθώ σε αυτό το σημείο, το οποίο ενδεχομένως εξηγεί την ανθρωπολογική στάση της χειρονομίας στο σχέδιο και συνοψίζεται στην εξής πρόταση: «Σχεδιάζεις κάτι μετά από εσένα». Ο Καραμανώλης στηρίζει το έργο του σε αυτή την κινησιολογική πρακτική. Σέρνει το χρωματιστό του μολύβι, το τραβά, το σταματά, αφαιρεί στρώσεις μπογιάς, κρύβει και αποκαλύπτει σημεία, κι έπειτα κινεί το πινέλο του, ανασύροντας κάτι νέο.
Το «τράβηγμα» των γραμμών του Καραμανώλη με τις εγκάρσιες τομές που αποκαλύπτουν την αλληλεπίδραση του εξωτερικού και εσωτερικού χώρου μας εισάγουν σε μια κατάργηση των ορίων τους. Κανένας χώρος δεν παραμένει απόρθητος, ακόμα και αν η γεωμετρική του ακεραιότητα προβάλει τη θέληση για μια μνημειακή δομή. Οι μεγάλες συνθέσεις του, παρά τη στιβαρότητα των σχημάτων, αποπνέουν διαφάνεια. Ο ζωγράφος Καραμανώλης μας αποκαλύπτει έναν χώρο που βρίσκεται δίπλα μας και εμείς δεν τον αντιλαμβανόμαστε. Σχεδιάζει και τοποθετεί ογκομετρικές δομές που διασταυρώνονται μεταξύ τους και μπερδεύονται στα πόδια μας.
Αντίθετα με την ηρακλείτεια ρήση «Η φύσις κρύπτεσθαι φιλεί», ο Καραμανώλης μας φανερώνει αυτό που ίσως να κρυβόταν. Σαν τον αγρότη που καλείται να οργώσει τη γη, με τα εργαλεία του ανακατεύει το έδαφος και αποκαλύπτει τις εσωτερικές και εξωτερικές στρώσεις ανάμεσα στην επιφάνεια και το βάθος.
Το αποτέλεσμα των προσπαθειών του είναι οι ζωγραφικές του συνθέσεις, καρπός της επίμονης ενασχόλησής του με τη γεωμετρία. Μια γεωμετρία που διαπραγματεύεται καθημερινά με μόχθο. Το σχέδιό του, ως χειρονομία, είναι μια πράξη έλξης, διασταύρωση κίνησης και ενέργειας, μια συνεχής πράξη δημιουργίας, ανακάλυψης και επαναπροσδιορισμού. Όταν ολοκληρώνει το έργο του, αφήνει τα εργαλεία στην άκρη και εμείς απολαμβάνουμε τον πίνακα.

* Ο Κωστής Βελώνης είναι εικαστικός καλλιτέχνης, αναπληρωτής καθηγητής στην ΑΣΚΤ