Ενάντια στα Οικονομικά

Άποψη της έκθεσης «Σολομόν Νικρίτιν: Ακούγοντας τη ζωή» στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. Φωτ.: Αντώνης Βλάχος & Dana Huetz

Του Δημοσθένη Παπαδάτου-Αναγνωστόπουλου*

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΣΚΟΣ, Να Ξαναμιλήσουμε για την Εκμετάλλευση. Απλοϊκά Μαθήματα Πολιτικής Οικονομίας, εκδόσεις Τόπος, σελ. 228

Αξίζει να προσέξουμε τη διολίσθηση: Από παράταξη της ισότητας, κατά της εκμετάλλευσης, η (όποια) Αριστερά μιλά τα τελευταία χρόνια πρώτα και κυρίως για τη δημοκρατία – και σήμερα, όλο και πιο συχνά πια, για το κράτος δικαίου, που, σωστά υπενθυμίζεται, δεν είναι απαραίτητα δίκαιο και δημοκρατικό. Υπάρχουν κάποιες αναλαμπές, κυρίως την επαύριο κακών εκλογικών αποτελεσμάτων στις εργατικές γειτονιές. Μόνο, όμως, μέχρι να επιστρέψουμε στις «κανονικές» ιεραρχήσεις λίγο αργότερα – γιατί τα πολλά «εργατικά» είναι βεβαίως «εργατισμός», τα πολλά οικονομικά προφανώς «οικονομισμός», και ούτω καθεξής.
Το βιβλίο του Χρήστου Λάσκου είναι ένα αντίδοτο σε αυτήν το κάπως τεμπέλικο είδος «προοδευτικής» σκέψης και, ταυτόχρονα, ένα βιβλίο που ασχολείται με το θέμα του όσο πιο απλά και συγκεκριμένα γίνεται. Δεν είναι αυτονόητο, όταν το θέμα αυτό είναι η Πολιτική Οικονομία –όχι τα «οικονομικά»–, και ιδίως η πτυχή τους εκείνη που αφορά την Αριστερά περισσότερο: η εκμετάλλευση. Σε 47 μαθήματα, που σε μια πρώτη μορφή γράφτηκαν για λογαριασμό της ελευθεριακής αριστερής ιστοσελίδας «Το Κόκκινο και το Μαύρο» –αλλά γράφτηκαν με τρόπο που θα μπορούσαν να απευθύνονται στους μαθητές και τις μαθήτριές του στο Λύκειο–, ο Χρήστος Λάσκος δεν κάνει τίποτα λιγότερο από το απολύτως αναγκαίο στη στιγμή που πρέπει να ξαναφτιαχτεί η ριζοσπαστική Αριστερά: προσφέρει μια στέρεη βάση για το πρόγραμμά της. Γιατί πρόγραμμα, όπως επιμένει ο ίδιος, δεν είναι ένα άθροισμα «κοστολογημένων προτάσεων»: είναι ο τρόπος που απευθύνεσαι στις κοινωνικές τάξεις, βλέποντας τα πράγματα όχι από τη σκοπιά της «εθνικής οικονομίας» (αν τουλάχιστον μιλάμε για την Αριστερά), αλλά από τη σκοπιά μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης: αυτής που πλήττεται πιο βάναυσα από την ακρίβεια, αυτής που υπερφορολογείται ενώ ο μισθός της παραμένει καθηλωμένος σε σχέση με τον πληθωρισμό, αυτής που βλέπει τον δημόσιο τομέα υγείας να συρρικνώνεται και να ιδιωτικοποιείται, αυτής που χάνει τον ύπνο της με κάθε αύξηση των επιτοκίων που εκτινάσσει δόση του στεγαστικού δανείου, και που δεν έχει να πάει πουθενά αν η κλιματική κρίση («Κεφαλαιόκαινος», όπως λέγεται στο βιβλίο) συνεχίσει το καταστροφικό της έργο.

Δεν συμβαίνει συχνά ένα βιβλίο να κάνει τόσα πολλά, και να τα κάνει πειστικά για πολύ διαφορετικούς αναγνώστες –από έφηβους που μόλις έχουν αρχίσει να ψάχνονται και αγωνιστές της βάσης χωρίς ακαδημαϊκές γνώσεις, μέχρι δημοσιογράφους του οικονομικού ρεπορτάζ ή πανεπιστημιακούς– μέσα σε 220 περίπου σελίδες μικρού σχήματος. Στη στιγμή που επείγει να ξαναφτιαχτεί η ριζοσπαστική Αριστερά, αυτός ο τρόπος δείχνει μια μέθοδο απεύθυνσης διαφορετική από τις όποιες ευκολίες του διαδικτύου, αλλά και την παραγωγή τίτλων που αφορούν ανθρώπους με πολύ ελεύθερο χρόνο ή ακαδημαϊκούς.

Θέλω να σταθώ σε μια συμβολή του βιβλίου που τη θεωρώ εξαιρετικά κρίσιμη. Είμαι από αυτούς που, λόγω σπουδών, δεν είδαν ποτέ με πολύ καλό μάτι τα διαγράμματα, τις σύνθετες εξισώσεις και τα συναφή. Αυτός ήταν ο λόγος που, για χρόνια (σίγουρα τα χρόνια της κρίσης, και μάλλον σίγουρα όχι μόνο για μένα), οι οικονομικές συζητήσεις ήταν λόγος αλλαγής της συζήτησης: «αυτά» είναι για όσους «ξέρουν οικονομικά». Το βιβλίο του  Λάσκου είναι ένα βιβλίο Πολιτικής Οικονομίας ενάντια στα Οικονομικά: αυτή την αίρεση που εμφανίστηκε στα 1870, και θέλησε να «μεταρρυθμίσει» την Πολιτική Οικονομία (κλάδο της Ηθικής Φιλοσοφίας στην παράδοση του σκωτσέζικου Διαφωτισμού), αφαιρώντας ό,τι θεωρούσε «προεπιστημονικό» και «πολύ πολιτικό», υποβιβάζοντας την εργασία από πηγή πλούτου σε «κόστος παραγωγής» και υιοθετώντας μια μαθηματική γλώσσα που προσέδιδε «καθαρότητα» και «επιστημονικότητα» στο εγχείρημα. Η συμβολή του βιβλίου από έναν οικονομολόγο με «θητεία» ετών στις πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες είναι ότι αποκαθιστά την Πολιτική Οικονομία, με τον μόνο τρόπο που αυτό είναι εφικτό: αποκαθηλώνοντας τα ορθόδοξα «οικονομικά», δηλαδή τη νεοκλασική αίρεση.
Οι αναγνώστες/τριες της Αυγής ίσως θυμούνται τα «22 πράγματα που μας λένε για την ελληνική κρίση και δεν είναι έτσι», βιβλίου που έγραψαν από κοινού οι Λάσκος και Τσακαλώτος. Θυμίζω το βιβλίο γιατί ο τίτλος του ήταν «δάνειο» από τον (μεταφρασμένο και στα ελληνικά) οικονομολόγο Χα-Τζουν Τσανγκ, πεποίθηση του οποίου είναι πως τα οικονομικά …δεν είναι επιστήμη.
Γιατί μας ενδιαφέρει αυτή η συζήτηση; Κατά τη γνώμη μου, γιατί ένα από τα ίχνη της ιδεολογικής ηγεμονίας της Δεξιάς βρίσκεται στην αποξένωσή μας από την Πολιτική Οικονομία, λόγω εύλογης απαρέσκειας στα «Οικονομικά». Αν είναι έτσι, τότε εξηγείται γιατί το βιβλίο συζητιέται ήδη πολύ, ιδίως από τους ανθρώπους που επηρέασαν τα τελευταία χρόνια το πώς σκεφτόμαστε την κοινωνία και την Αριστερά. Νομίζω πως το αξίζει.

*Ο Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος είναι πολιτικός επιστήμονας