Η απόλυτη βιογραφία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ

Του Χρήστου Λάσκου*
 

KAΪ BIRD - MARTIN SHERWIN, Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, μτφρ. Μαριλένα Κορωναίου, εκδόσεις Τραυλός, σελ. 870

Τώρα έγινα ο θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων

Μπαγκαβάντ Γκιτά

Η φράση που προηγείται, παρμένη από ένα από τα θεμελιώδη βιβλία του Ινδουισμού, τμήματος του κορυφαίου έπους Μαχαμπαράτα, αναφέρεται στον  Σίβα, του οποίου αποστολή είναι να καταστρέφει τους κόσμους, που, με διαδοχική σειρά, δημιουργεί ο Βράχμα. Η φράση αυτή, που αποδίδεται στον Οπενχάιμερ, αμέσως αφότου αντιλαμβάνεται τι σήμαινε η κατασκευή των πρώτων πυρηνικών όπλων, είναι βέβαιο πως θα επαναληφθεί πολλές φορές στην επόμενη περίοδο, με αφορμή την πρεμιέρα της σχετικής ταινίας του Κρίστοφερ Νόλαν. Όπως, άλλωστε, ήδη έχει αρχίσει να γίνεται στην ελληνικό τύπο. Είναι, πραγματικά, μια επικοινωνιακά ελκυστική διατύπωση. Η εσχατολογία, άλλωστε, προκαλεί πάντοτε ισχυρές εντυπώσεις.
Ο Νόλαν, πρόσφατα, ισχυρίστηκε ότι ο Οπενχάιμερ ήταν ο σημαντικότερος άνθρωπος στην ιστορία, αφού ηγήθηκε του προγράμματος, το οποίο, για πρώτη φορά, έκανε δυνατή την ολοκληρωτική καταστροφή της ανθρωπότητας, ίσως και του μεγαλύτερου μέρους της. Παράξενη αποτίμηση, αλήθεια. Η σημαντικότητα ενός ανθρώπου να κρίνεται από την καταστροφικότητα αυτού, που συνέβαλλε να κατασκευαστεί! Και, θα έλεγα, ιδιαζόντως αμερικανική.
Από την άλλη, ο σκηνοθέτης θεωρεί τον φυσικό απολύτως αφελή. Άποψη που συχνά διατυπώνεται για τους αριστερούς, οι οποίοι δεν αντιλαμβάνονται "ρεαλιστικά" τον κόσμο αλλά ζουν στη δική τους ουτοπική νεφελοκοκκυγία. Κατά τη γνώμη μου, θα μπορούσαμε να συζητήσουμε τα πορίσματα του Νόλαν και να συμπεράνουμε πολλά αναφορικά με την «αυθόρμητη ιδεολογία» μιας πλειονότητας, ίσως, ανθρώπων της μαζικής κουλτούρας. Είναι πολύ ενδιαφέρον, αλλά αφορά ένα άλλο αυτόνομο άρθρο.
***
Οι πρώτες αναφορές στην ταινία, που έγιναν στη χώρα μας, νομίζω πως έχουν σημαντικά προβλήματα. Άρθρα, ακόμη και πολλών χιλιάδων λέξεων, μας συστήνουν τον Οπενχάιμερ, χωρίς καμιά αναφορά στο κατεξοχήν βιβλίο αναφοράς, που παρουσιάζω σήμερα − σαν να τους φτάνει το μυαλό τους και μόνο.
Άλλα επιμένουν σε πλευρές της βιογραφίας του μεγάλου φυσικού, που συνδέονται, με το υποτιθέμενο γεγονός πως ο Οπενχάιμερ «έδωσε» στις αμερικανικές αρχές ανθρώπους της κομμουνιστικής Αριστεράς των ΗΠΑ, ακόμη και φίλους του. Προφανώς, συγκεκριμένες δημοσιογραφικές έξεις οδηγούν στα πιασάρικα ζητήματα της «προδοσίας» και όλων των σχετικών σεναρίων, ενώ τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Το κοινό στοιχείο πολλών από αυτά τα άρθρα −όσα έπεσαν στην αντίληψή μου, φυσικά− είναι πως αγνοούν την ύπαρξη στα ελληνικά, εδώ και 15 χρόνια, της σπουδαίας δουλειάς των Bird και Sherwin, η οποία αποτελεί τη βάση για την ταινία.
Ο Οπενχάιμερ, γεννημένος το 1904, ανέλαβε τη διεύθυνση του Λος Άλαμος το 1942, σε ηλικία μόλις 38 ετών, υλοποιώντας το Σχέδιο Μανχάταν για την κατασκευή της αμερικανικής πυρηνικής βόμβας. Ήταν ήδη από τους σημαντικότερους ειδικούς στην  κβαντική και την πυρηνική φυσική, βασικό μέλος της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας. Παράλληλα, στην περίοδο μετά από την Κρίση του ’29, ευαισθητοποιήθηκε βαθιά από τα δεινά των, όλο και περισσότερων, φτωχών ανθρώπων και συνδέθηκε ενεργά και έμπρακτα με την αμερικανική Αριστερά, η οποία, με ένα εύρος που ξεκινούσε από τα αριστερά του Νιού Ντιλ, της αντιυφεσιακής πολιτικής του Ρούζβελτ, και έφτανε μέχρι το κομμουνιστικό κίνημα −και όχι μόνο στην ορθόδοξη εκδοχή του− είχε πετύχει σημαντικά πράγματα προς όφελος της χειμαζόμενης εργατικής τάξης. Ο Οπενχάιμερ είχε στενή σχέση με τους ριζοσπαστικούς και επαναστατικούς κύκλους της εποχής, διάβαζε τακτικά τα έντυπά τους, όπως την εφημερίδα του ΚΚ των ΗΠΑ, ενδιαφέρονταν για το έργο των κλασσικών του μαρξισμού, εντρύφησε στο «Κεφάλαιο» με ιδιαίτερο ζήλο. Επιπλέον, συμμετείχε και έμπρακτα, με υλικό τρόπο, δίνοντας σημαντικά ποσά για τους Δημοκρατικούς του Ισπανικού Εμφυλίου και, αργότερα, για τους πρόσφυγες − κομμουνιστές, σοσιαλιστές και αναρχικούς. Αλλά και η στενά προσωπική του ζωή είχε πολιτική διάσταση − οι γυναίκες, με τις οποίες  συνδέθηκε στενά, ήταν και οι δύο στρατευμένες κομμουνίστριες.
Προφανώς, το βιογραφικό του δεν ήταν και το καλύτερο για τους συντηρητικούς της αμερικανικής Δεξιάς. Με δεδομένο ωστόσο αυτό, η επιλογή του τελικά, να ηγηθεί του Σχεδίου Μανχάταν είναι ενδεικτική της μεγάλης επιστημονικής του αξίας, αλλά και των ικανοτήτων για διοίκηση του τόσο πολύπλοκου οργανισμού που στήθηκε για την κατασκευή της βόμβας.
Υπάρχει, βέβαια, το ερώτημα γιατί ο Οπενχάιμερ, με το συγκεκριμένο πολιτικό παρελθόν, αποδέχτηκε να συμμετάσχει −και, μάλιστα, πρωταγωνιστικά− στη δημιουργία ενός τόσο αποτρόπαιου, δαιμονικού, τελικά, όπλου. Ο λόγος ήταν, όπως και για την πλειοψηφία των επιστημόνων και των τεχνικών, πως υπήρχαν βάσιμες υποψίες πως η ναζιστική Γερμανία, με τον ενεργό συμμετοχή του Χάιζενμπεργκ και άλλων κορυφαίων φυσικών, είχε ήδη ξεκινήσει την σχετική προσπάθεια και ο καθένας καταλάβαινε τι θα σήμαινε το να προηγηθεί στην απόκτηση της βόμβας.
Η βόμβα φτιάχτηκε και δοκιμάστηκε προς τέρψη των επιστημόνων που συμμετείχαν στο πρόγραμμα. Ένα μεγάλο μέρος τους είχαν, υπό την επιρροή του Νιλς Μπορ, την άποψη πως οι σοβιετικοί θα έπρεπε να ενημερωθούν και να μοιραστούν την σχετική γνώση, πράγμα που θα διαμόρφωνε όρους μιας διαρκούς ειρηνικής πορείας μετά τον πόλεμο.
Ύστερα δε και από το πυρηνικό ολοκαύτωμα στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, πολλοί άρχισαν να αναρωτιούνται σε τι είχαν αληθινά συμβάλλει − ο Σίβα είχε αρχίσει να εμφανίζεται στους εφιάλτες των περισσότερων. Βαθμιαία και στου Οπενχάιμερ. Ο οποίος έκτοτε αντιστάθηκε με δημόσιο τρόπο, τόσο στην αύξηση του πυρηνικού οπλοστασίου όσο και στη δημιουργία της Σούπερ, δηλαδή, της πολύ καταστροφικότερης υδρογονοβόμβας.
Πράγμα που οδήγησε στον απηνή διωγμό του, μέσα μάλιστα από μια άγρια ανακριτική διαδικασία το 1953, στην καρδιά της μακαρθικής περιόδου. Βασιζόμενοι σε στοιχεία σχετικά με την πολιτική και κοινωνική του δράση, ήδη πασίγνωστα τα περισσότερα, πριν αναλάβει τη διεύθυνση στο Λος Άλαμος, επιχείρησαν να τον εξοντώσουν. Και, σε σημαντικό βαθμό, το κατάφεραν.
Όπως σωστά, νομίζω, λέγεται στην εισαγωγή του βιβλίου, «[η] ιστορία του Οπενχάιμερ υπενθυμίζει […] ότι η εθνική ταυτότητα των ΗΠΑ παραμένει στενά συνδεδεμένη με τον πολιτισμό της πυρηνικής εποχής […] Η επιβολή του Ψυχρού Πολέμου στις ΗΠΑ και στο εξωτερικό παραμέρισαν το σχέδιο ελέγχου [για το οποίο πάλεψαν οι περισσότεροι από τους εμπλεκόμενους −και όχι μόνο− επιστήμονες] και η Αμερική, μαζί με ένα διαρκώς διευρυνόμενο κατάλογο άλλων εθνών, αγκάλιασε τη βόμβα για τον επόμενο μισό αιώνα. Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ο κίνδυνος πυρηνικού αφανισμού έμοιαζε να έχει περάσει, όμως −με μια νέα ειρωνική ανατροπή της ιστορίας− η απειλή πυρηνικού πολέμου και πυρηνικής τρομοκρατίας επανήλθε στον 21^ο αιώνα, πιθανότητα πιο έντονη από ποτέ άλλοτε». Η Ουκρανία το φέρνει ξανά μπροστά μας με πολύ φρικτό τρόπο. Το βιβλίο των Bird Sherwin είναι μοναδικό στο είδος. Αποτελεί αναγνωστικό μονόδρομο για όποιον ενδιαφέρεται για το τι και πώς.
***
Ο πολύ καλός ιστότοπος  physicsgg.gr δημοσίευσε στις 21 Αυγούστου ένα εξαιρετικό άρθρο, που αφορά τη σχέση του Οπενχάιμερ με την κορύφωση του σταλινικού Μεγάλου Τρόμου της διετίας 1936 -1938. Φαίνεται να ήταν στη μοίρα του να εμπλέκεται στην πολιτική, ακόμη κι όταν δεν το φαντάζονταν. Να πώς: ο πολύ σημαντικός σοβιετικός φυσικός Λεβ Λαντάου, μετέπειτα νομπελίστας, είχε μπει στο μάτι της σταλινικής μυστικής αστυνομίας −της NKVD− πράγμα που, λογικότατα, τον πανικόβαλλε και τον έβαλε σε αναζήτηση κάποιου τρόπου που θα έδινε τη δυνατότητα να προφυλαχθεί. Σκέφτηκε, λοιπόν, να δημοσιεύσει κάτι που θα προκαλούσε συζήτηση διεθνώς και, με τη φήμη που θα του έδινε, θα έφτιαχνε ένα τείχος προστασίας. Υποστήριξε  την ιδέα πως, στο εσωτερικό των άστρων, του ήλιου εν προκειμένω, υπάρχουν, πιθανότατα, πυρήνες νετρονίων, με εξαιρετικά μεγάλη πυκνότητα. Η εργασία δημοσιεύτηκε, με τη μεσολάβηση του Μπορ, στο Nature και προκάλεσε μεγάλο διεθνές ενδιαφέρον. Αποδείχτηκε, όμως, πως είχε κάποια σφάλματα. Ο Οπενχάιμερ, λοιπόν, ανέλαβε να ασχοληθεί σχετικά, με αποτέλεσμα να καταλήξει σε συμπεράσματα αναφορικά με τους αστέρες νετρονίων και τις μαύρες τρύπες, που προσδιόρισαν καθοριστικά το σχετικό πεδίο, με τη μορφή που έχει σήμερα.

*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός

Βαρβάρα Λιακουνάκου, Φαντάσματα, 2021, ακρυλικά και μολύβια σε καμβά, 150 x 140 εκ.