Επανάσταση και σύνταγμα

Του Στέφανου Δημητρίου*

ΞΕΝΟΦΩΝ ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ, Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών Συνταγμάτων του 1821. Η θεμελιωτική στιγμή της Ελληνικής Πολιτείας, Εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 196

Η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν μόνο στρατιωτικό γεγονός. Ήταν κυρίως αυτό, αλλά καθόρισε και μια πολιτειακή συνθήκη. Καθόρισε τη συνθήκη για την καθίδρυση της Ελληνικής Πολιτείας. Το στρατιωτικό εγχείρημα –σε όλη την έκτασή του, με τη στρατηγική του εμβέλεια, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες των μαχών, τις θυσίες, του εμφυλίους πολέμους, αλλά και τους διπλωματικούς χειρισμούς– επέφερε συγκεκριμένα πολιτικά αποτελέσματα, καθώς και το μείζον πολιτειακό επίτευγμα, δηλαδή τον καθορισμό της κυριαρχίας σε μία επιδιωκόμενη ανεξάρτητη, εθνική κρατική οντότητα. Κορυφαίο γεγονός της Επανάστασης αποτελούν τα Συντάγματά της. Η ιδεολογία του δημοκρατικού κυρίως, αλλά και φιλελεύθερου, επαναστατικού συνταγματισμού είναι εκείνη που μετέπλασε το γένος και τη φυλή σε πολιτικό έθνος και λαό, επί τη βάσει της κοινής πολιτικής ισότητας, άρα και της σκοπούμενης ίσης πολιτικής ιδιότητας, στο μελλοντικό ανεξάρτητο εθνικό κράτος.

Η μελέτη του Ξενοφώντος Κοντιάδη αποτελεί ένα συστηματικό έργο, στο οποίο, με ευμέθοδη παρουσίαση και ανάλυση, εξηγούνται οι θεμελιώδεις αρχές του επαναστατικών Συνταγμάτων και, ως εκ τούτου, και των συγκροτητικών και θεμελιωδών αρχών της Ελληνικής Πολιτείας. Ο συγγραφέας εξαρχής διευκρινίζει ότι το βιβλίο του «δεν φιλοδοξεί να ξαναγράψει τη συνταγματική ιστορία της Επανάστασης, ούτε να σχολιάσει εξαντλητικά όλες τις νομικές πτυχές των Συνταγμάτων του Αγώνα, αλλά επικεντρώνεται στους πολιτικούς συσχετισμούς και στις κοινωνικές συγκρούσεις που επηρέασαν καθοριστικά το περιεχόμενό τους, στις επιδράσεις που δέχθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση και στις ιστορικές περιστάσεις υπό τις οποίες θεμελιώθηκαν οι όροι της πολιτειακής συγκρότησης και διαμόρφωσης της συνταγματικής ιδεολογίας του ελληνικού έθνους στα πρώτα βήματα διεκδίκησης της ανεξαρτησίας τους» (σ. 17).

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Ξενοφών Κοντιάδης αναδεικνύει και εξηγεί τη σύσταση αυτών των αρχών, καθώς και την ιδρυτική συνθήκη της Ελληνικής Πολιτείας, εντός του ιστορικού πεδίου, δηλαδή σε αναφορά προς όλες τις διαμάχες, τις συγκρούσεις και τις παλινδρομίες που σημάδεψαν την ιστορική περίοδο. Πρόκειται, δηλαδή, για έργο στο οποίο όλα τα συναφή ζητήματα διερευνώνται εντός του ιστορικού τους ορίζοντα, αλλά και με έγνοια για τον απαιτούμενο αναστοχασμό σήμερα. Όλο το βιβλίο θα μπορούσε να διαβαστεί ως απάντηση στο ερώτημα: «Και γιατί – και ως προς τι – μας ενδιαφέρει η Επανάσταση του ’21 σήμερα; 200 χρόνια μετά, τι σημαίνει για εμάς;». Η ανάλυση εκτείνεται σε επτά κεφάλαια, με ένα τελευταίο μέρος, τα «Επιλεγόμενα», όπου εκτίθενται τα σχετικά συμπεράσματα, ιδίως σε σχέση με το τι σημαίνει η «θεμελιωτική στιγμή» των Συνταγμάτων για τη σύγχρονη Δημοκρατία και τις πολιτειακές αξίες της. Αυτές οι αξίες, κατά την πρωταρχική τους σύλληψη και εκφώνηση, συμπίπτουν πλήρως με τη διακήρυξη της πολιτικής ύπαρξης του έθνους και του λαού. Το ελληνικό «γένος» υποκαθίσταται, χωρίς να απαλείφονται τα διακριτά πολιτισμικά, γλωσσικά και θρησκευτικά του γνωρίσματα, από την πολιτική σύσταση του έθνους και του λαού, ως εννοιών, τότε, χωρίς διακριτή νοηματική αυτοτέλεια, και καθίσταται ενιαίο πολιτικό σώμα, για να αποτελέσει και τον φορέα της κυριαρχίας στη διεκδικούμενη ανεξάρτητη Ελληνική Πολιτεία, με την κρατική της οργάνωση.

Η Ελληνική Πολιτεία, ήδη από το «Προσωρινόν Πολίτευμα», όπως το καθόρισε το Σύνταγμα της Επιδαύρου, το 1822, έχει τα γνωρίσματα της ρεπουμπλικανικής πολιτείας. Κύριο γνώρισμά της είναι η αρχή της πολιτικής ελευθερίας. Η ελληνική Res Publica είναι το μέγιστο επίτευγμα του ελληνικού συνταγματισμού της Επανάστασης. Αυτό διατηρείται και στο Σύνταγμα της Τροιζήνας , του 1827, που είναι το εντελέστερο από τα επαναστατικά Συντάγματα και το εγγύτερο προς το αμερικανικό Σύνταγμα, με εναρμονισμένη τη σχέση ανάμεσα στη δημοκρατική (άρθρο 5) και τη φιλελεύθερη αρχή (άρθρο 36). Ο Ξενοφών Κοντιάδης, κατά την ενδελεχή και μεθοδολογικά άρτια έκθεση και εξήγηση της περιπετειώδους ιστορίας των επαναστατικών Συνταγμάτων, καταφέρνει να μα δείξει, με αναλυτική σαφήνεια και μεστό λόγο, και τις εσωτερικές αντινομίες και διαμάχες της περιόδου, αλλά και την ανάδειξη – παρά τις εσωτερικές συγκρούσεις – της ιδέας του ελεύθερου πολίτη ως φορέα ίσων πολιτικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και δυνητικώς, εντός της μέλλουσας ανεξάρτητης πολιτείας, και φορέα ίσου πολιτικού αυτοκαθορισμού. Η ιδέα του ελεύθερου πολίτη είναι αυτή που συνέχει τον επαναστατικό δημοκρατικό και πολιτικά φιλελεύθερο συνταγματισμό του 1821. Η ιδέα του ελεύθερου πολίτη εμψυχώνει την ελληνική Res Publica και αναβιώνει τον ελληνορωμαϊκό ρεπουμπλικανισμό στην πιο ριζοσπαστική, δημοκρατική εκδοχή του, υπό την επήρεια της Γαλλικής Επανάστασης. Για αυτόν τον λόγο, προβάλλει με τέτοια ενάργεια, στη συγκρότηση του επαναστατικού συνταγματισμού, η ρεπουμπλικανική ιδέα της ελευθερίας ως μη κυριαρχίας, ως ανεξαρτησίας, αλλά και ως συνεχούς πολιτικής αυτοκαταξίωσης μέσω της πολιτικής συμμετοχής, η οποία συστοιχεί προς το πνεύμα της δημόσιας πολιτικής αρετής. Είναι η αρετή του ελεύθερου πολίτη. Είναι η πολιτική αρετή που διατρανώνει την ιδέα της πολιτικής ελευθερίας ως άρσης κάθε κατεξουσιασμού και δεσποτικής κυριαρχίας.

Το ιδεώδες της εθνικής ανεξαρτησίας, από το οποίο διαπνέεται ο συνταγματισμός της Ελληνικής Επανάστασης, είναι πρωτίστως ιδεώδες πολιτικής ανεξαρτησίας, άρα και διεκδίκησης του επαναστατικώς εκφωνούμενου αιτήματος για πολιτικό-εθνικό αυτοκαθορισμό, δηλαδή για δημοκρατικό αυτοκαθορισμό. Γι’ αυτό και η ιδεολογία της Ελληνικής Επανάστασης και των Συνταγμάτων της είναι κυρίως δημοκρατική ιδεολογία, περιλαμβάνουσα όλα τα ατομικά δικαιώματα, όπως το δείχνει και το «Σχέδιο Συντάγματος» του Ρήγα Φεραίου και όλα τα γνωρίσματα του πολιτικού φιλελευθερισμού, αλλά πάντοτε, κυρίως, δημοκρατική. Το αίτημα για ανεξάρτητο εθνικό κράτος υπήρξε, κατά τρόπο θεμελιώδη, δημοκρατικό αίτημα, δηλαδή αίτημα για ανεξάρτητη επικράτεια, που θα αποτελούσε το ενδιαίτημα της Δημοκρατίας και της ισότιμης πολιτικής συνύπαρξης των μελών του έθνους, όχι του γένους ούτε της φυλής, αλλά του πολιτικού έθνους και του λαού ως φορέα του ενιαίου πολιτικού σώματος, δηλαδή της λαϊκής κυριαρχίας.

Βεβαίως, η εντιμότητα απέναντι στον αναγνώστη επιβάλλει να καταστήσω σαφές ότι η παραπάνω επιχειρηματολογία μου, που συνιστά και τον άξονα αυτής της βιβλιοκρισίας, συνιστά ερμηνεία, η οποία, ευλόγως και δικαίως, υπόκειται σε έλεγχο και διάψευση και είναι εκτεθειμένη στον κριτικό, αντιρρητικό λόγο, όπως κάθε ερμηνευτική, κριτική θέση. Άλλωστε, όπως όλα τα κείμενα, έτσι και τα συνταγματικά κείμενα της Επανάστασης είναι ερμηνευτικώς αναπλάσιμα, οπότε έχει ερείσματα και η διαφορετική θέση, ότι δηλαδή η ιδεολογία του επαναστατικού συνταγματισμού είναι πρωτίστως φιλελεύθερη. Δεν συμφωνώ, αλλά ο αναγνώστης θα έχει όφελος, εάν, γενικότερα, στο σύνολο των κειμένων που δημοσιεύτηκαν με την ευκαιρία του εορτασμού των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση, παρακολουθήσει τα αξιόλογα επιχειρήματα που στηρίζουν τη διαφορετική άποψη.

Η έκταση μιας βιβλιοκρισίας δεν επιτρέπει την περαιτέρω θεμελιωτική, επιχειρηματολογική δικαιολόγηση του ερμηνευτικού μου πρίσματος. Το μεγάλο κέρδος, όμως, για τον αναγνώστη, είναι ότι, στο βιβλίο του Ξενοφώντα Κοντιάδη, θα βρει όλες τις πληροφορίες που θα του επιτρέψουν να σχηματίσει τη δική του ερμηνευτική, κριτική θέση, όπως επίσης θα διαβάσει ένα κείμενο γραμμένο με διαυγή στοχαστικότητα, ως προς προς τις θεμελιώδεις πολιτειακές αξίες του επαναστατικού συνταγματισμού του 1821, με επιχειρηματολογική στιβαρότητα, αλλά και εναργή, εκφραστική πληρότητα. Πάνω από όλα, όμως, θα εντοπίσει όλα τα ερεθίσματα για την αναστοχαστική εξέταση του τι σημαίνει η Ελληνική Επανάσταση για εμάς, σήμερα, διακόσια χρόνια μετά, δηλαδή για το τι σημαίνει η Ελληνική Πολιτεία και η Δημοκρατία για εμάς, σήμερα, άρα και για το τι είμαστε εμείς. Ίσως και για το τι θέλαμε η θα έπρεπε να είμαστε. *Ο Στέφανος Δημητρίου διδάσκει πολιτική φιλοσοφία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Jimmie Durham, Look Ahead, 2013