Το εκλεπτυσμένο κακό

Αντρέας Ράγκναρ Κασάπης, Teeth, 2021, λάδι σε ξύλο, 40 x 50 εκ.

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: 200 χρόνια από τη γέννησή του

Του Στέφανου Ροζάνη

Η θέαση του Ντοστογιέφσκι είναι κατ’ εξοχήν αποκαλυπτική. Χωρίς την αποκαλυπτικότητα της θέασης, ο συγγραφέας Ντοστογιέφσκι δεν θα διέθετε το μέγιστο χάρισμα της γραφής του: την ποιητική του, η οποία διαρκώς τον οδηγεί στη μορφοπλασία της οραματοκότητας του "εκλεπτυσμένου κακού"1 που είναι το μοναδικό υλικό από το οποίο είναι πλασμένοι οι ήρωές του και το πράττειν των ηρώων του, η "βασιλική οδός" την οποία οι ντοστογιεφσκικοί χαρακτήρες πορεύονται οδυνηρά προς χάριν της δικής τους αρνητικότητας και ενάντια στη αγιότητα που νοσταλγούν, ήτοι ενάντια σε μια ζωή πνευματικού βάθους και σωτηριολογικής εξόδου, από έναν κόσμο ακόρεστης επιθυμίας και απόλαυσης, που τους περιβάλλει ασφυκτικά και τους γεννά τις μυστηριώδεις ενοχές και τα πάθη τους, ουσιαστικά της ίδιας της ύπαρξής τους.

Ο Ντοστογιέφσκι θέλει τον άγιο που όζει, τον Στάρετς Ζωσιμά των "Αδελφών Καραμάζωφ" που σήπεται, ως πρότυπο του πάσχοντος ανθρώπου που είναι απόλυτα αφοσιωμένος στην αρρώστια του, η οποία του υποδεικνύει το πεπρωμένο του να είναι-μέσα-στον κόσμο και να πράττει μέσα στον κόσμο προς χάριν του ίδιου του κόσμου: αυτή η αρρώστια είναι η υγεία του –εδώ ένα μοτίβο ρομαντικό επαναλαμβάνεται μέσα στο Ντοστογιεφκικό universum– και αυτή είναι η μοναδική δύναμη που κινεί τον κόσμο και του δίνει ψυχική και συναισθηματική αξία, καρδιά, εκεί που είναι άκαρδος, πάθος, εκεί που είναι απαθής.

Ο άρρωστος πρίγκηπας Μίσκιν του "Ηλίθιου", έξω από το άσυλό του, ανατάσσει τον κόσμο κατά την προοπτική του "εκλεπτυσμένου κακού" το οποίο φέρει εντός του ως υπόβαθρο της δικής του ύπαρξης, και με αυτόν τον τρόπο υποβάλλει και επιβάλλει τις πράξεις των χαρακτήρων που τον περιβάλλουν, σαν να ήταν πράξεις και επιθυμείς δικές τους: μια υπόθεση που καταλήγει σε ένα έγκλημα προμελετημένο, όχι από τους τελεστές του εγκλήματος αλλά από την παθιασμένη άρνηση του Μίσκιν να αποδεχθεί τα φράγματα και τα όρια που θέτουν οι επιθυμίες και τα ανούσια παθήματα του κόσμου μέσα στον οποίο, έχοντας καταληφθεί από την αρρώστια του, έρχεται να ζήσει, και τα οποία συναρτώνται με τη δική του ζωή και τη μοιραία κατάληξη της ζωής των άλλων στον πνευματικό τους θάνατο ως πιστοποίηση της ύπαρξής τους.

Ο Μερεζκόβσκι έγραφε για τον Ντοστογιέφσκι: "όποιος χύνει το αίμα περνάει το όριο ανάμεσα στο δυνατό και στο αδύνατο, ανάμεσα στο πραγματικό και στο μυθικό"2. Αυτό το όριο ξεπερνά η αρρώστια του Μίσκιν: το προμελετημένο έγκλημά του είναι το ύψιστο επίπεδο στο οποίο μπορεί να φτάσει η ανθρώπινη ύπαρξη. Άρρωστοι είναι οι άγιοι, οι εκλεκτοί του Θεού, και του Δαίμονα, αυτοί που είναι σφραγισμένοι με τη θεία χάρη να αποκαλύψουν τον εαυτό τους μέσα στην οδύνη, και από τις δαιμονικές τους πράξεις καταστροφής να αναβιώσουν την πράξη της θεϊκής δημιουργίας3. Απόδειξη της αγιότητας δεν είναι ο άγιος, είναι το έγκλημα που θα χυθεί στο όνομα της αρρώστιας.

Αλλά ο Δαίμονας του Ντοστογιέφσκι δεν είναι ο Μεφιστοφελής του Goethe. Ο Μεφιστοφελής ενσαρκώνει το υπερβατικό ύψιστο της ρομαντικής υποκειμενικότητας, στην εξύψωσή της προς το θείο. Αντίθετα: ο Σατανάς του Ντοστογιέφσκι έχει αποβάλει την υπερβατικότητα, παραμένοντας πιστός στην εκκοσμικευμένη υποκειμενικότητά του. Με αυτόν τον τρόπο, εκδηλώνει την αρνητικότητά του προς το υπερβατικό, αντιτίθεται στον Μεφιστοφελή και συγχρόνως δημιουργεί τον εαυτό του μέσα από την άρνηση ενός κόσμου ο οποίος κυριαρχείται παντελώς από την κοινοτοπία του κακού και από την εξωτική του διασπορά μέσα σε ανούσιες σκέψεις και απαθλιωμένες επιθυμίες και πράξεις. Το μόνο κοινό που έχει ο ντοστογιεφσκικός Δαίμονας με τον ρομαντικό Μεφιστοφελή είναι η υποκειμενικότητά τους. Όπως έχει επισημάνει με εξαιρετική οξυδέρκεια ο Maire Jaanus Kurrik, "ο μόνος σατανάς στον οποίο αναφέρεται [ο Ντοστογιέφσκι] και αισθάνεται κάποια σχέση μαζί του είναι ο Μεφιστοφελής, ακριβώς επειδή ο Μεφιστοφελής εκπροσωπούσε επί της την υποκειμενική διάσταση του Φάουστ. Όμως αναφέρεται στον Μεφιστοφελή μόνο προκειμένου να αρνηθεί παντελώς την ταύτιση μαζί του. Ο Μεφιστοφελής είναι το αντίθετο [του Ντοστογιέφσκι]"4.

Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι μιλούν έναν λόγο ασυνείδητο. Έναν λόγο που τους συνδέει άρρηκτα με ένα είδος ονειρικής κατάστασης η οποία καθορίζει τις πράξεις τους, ή, καλύτερα, καθορίζει τη σημασία των πράξεών τους μέσα σε ένα πολυφωνικό περιβάλλον, του οποίου ο "οφθαλμός" είναι η αποσπασματικότητα των ονείρων τους. Και όταν ακόμη ο λόγος τους φαίνεται να προφασίζεται τον διάλογο, ο διάλογος αυτός δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα παράδοξο μείγμα συνειδητής πρόθεσης και ασυνείδητης επιθυμίας, διάλογος ο οποίος ταλαντώνεται ανάμεσα σε δύο πόλους, από τους οποίους ο ασυνείδητος μπορεί να κυριαρχεί και να αρνείται συγχρόνως τον συνειδητό, ή και αντίστροφα5.

Εξάλλου, η ονειρική εμπειρία συνιστά έναν από τους κρισιμότερους πυρήνες της ποιητικής του Ντοστογιέφσκι: ένα είδος λογοτεχνικής τεχνικής, προκειμένου οι χαρακτήρες της μυθοπλασίας του να μορφοποιηθούν κατά τρόπον ώστε να ενταχθούν πλήρως ως ολοκληρωμένες αποκαλυπτικές μορφές του "εκλεπτυσμένου κακού", που τους υποκινεί και τους αναδεικνύει ως ενοχή και συνενοχή μέσα στον κόσμο τους, ο οποίος συγκροτείται ως οδυνηρό πέρασμα από το πραγματικό στο φαντασιακό και από το φαντασιακό στο πραγματικό. Κατ' ουσίαν, η ονειρική εμπειρία είναι εκείνη η οποία προσδίδει την αισθητική συνείδηση του Ντοστογιέφσκι, μέσω της οποίας η ντοστογιεφσκική μυθοπλασία εκφράζεται ως ανθρώπινη πραγματικότητα, ως σκέψη και επιθυμία, ως πράξη και προσδοκία του πάσχοντος ανθρώπου. Όπως παρατηρεί ο Michael R. Katz, "σε όλα τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες έχουν την εμπειρία του ονείρου στην οποία αποδίδουν μια βαθύτατη σημασία. Ενώ αυτοί οι χαρακτήρες πιθανώς να μην είναι ικανοί να κατανοήσουν ή να ερμηνεύσουν τα όνειρά τους, ο αναγνώστης και μπορεί και θέλει"6.

Είναι γι' αυτό ακριβώς που η βαθύτερη σημασία των μυθιστορηματικών χαρακτήρων στους "Αδελφούς Καραμάζωφ" δηλώνεται με το όνειρο του Αλιόσα. Το όνειρο αυτό συγκροτεί κατ’ ουσίαν τη μυθιστορία μέσω της δραματικής ανατάραξης των ηρώων της, και κυρίως μέσω της ταύτισης της αγιότητας με τη διαφθορά: μέσω του νεκρού Στάρετς Ζωσιμά που όζει. Η σήψη της αγιότητας ερμηνεύει τελεσίδικα τις πράξεις των ηρώων και επιβάλλει το "εκλεπτυσμένο κακό" ως τον αδιαμφισβήτητο υποκινητή των επιθυμιών τους, αλλά και των θρυμματισμένων σκέψεων και προσδοκιών τους.

1 Νικολάου Μπερδιάγεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, μτφρ. Νίκου Ματσούκα, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 227.

2 Μερεζκόβσκι, Ντοστογιέβσκι, ο προφήτης της ρωσικής επανάστασης, μτφρ. Σ. Πρωτοπαπά, εκδ. Γκοβάστης, Αθήνα χ.χρ., σ. 38.

3 Στέφανος Ροζάνης, "Ο κύριος με το ειρωνικό και αντιδραστικό πρόσωπο", στο Το κείμενο και ο σωσίας του, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2003, σ. 49.

4 Maire Jaanus Kurrik, Literature and Negation, Columbia Univesity Press, Νέα Υόρκη 1979, σ. 141.

5 Βλ. σχετικά με Kurrik, ό.π., σ. 140.

6 Michael R. Katz, Dreams and the unconscious in nineteeth - century Russian fiction, University of New England, Λονδίνο, σ. 88.