Κορνήλιος Γραμμένος (1959 - 2021): Ο μηχανικός των γλωσσικών παιγνίων

Από την ομαδική έκθεση "Πάθη", τη μεγάλη Τετάρτη του 1994, σε εγκαταλειμμένες αποθήκες και δύο βαγόνια του σταθμού Λαρίσης! Νίκος Αλεξίου, Μάνος Στεφανίδης, Νίκος Τρανός, Γιάννης Τζερμιάς, Κορνήλιος Γραμμένος, Κατερίνα Ζαχαροπούλου, Άγγελος Σκούρτης, Κώστας Καρτελιάς, Γιάννης Μετζικώφ, Έρση Βενετσιάνου, και άλλοι.

Του Μάνου Στεφανίδη*

"Με το να κάνεις τέχνη, οδηγείσαι εκ των πραγμάτων σε έναν τρόπο ζωής συνυφασμένο με την Τέχνη. Οι διεργασίες του μυαλού και της καρδιάς βρίσκονται σε μια τέτοιου είδους εγρήγορση που αντιλαμβάνονται τα πράγματα με έναν πολύ προσωπικό, ιδιοσυγκρασιακό τρόπο οπότε είναι άμεσα συνδεδεμένες με τη ζωή, με την αντίληψη του καθενός για τη ζωή. Το modus vivendi του καθενός είναι αυτό που ορίζει την καθημερινότητά του, και καθημερινότητα ίσον ζωή"

Κορνήλιος Γραμμένος

Είναι πραγματικά πολύ οδυνηρό να αποχαιρετάς ένα παλιό φίλο και έναν σταθερό, πολύτιμο συνεργάτη. Είναι πολύ οδυνηρό να αποχαιρετάς έναν "γλωσσαλγικό" καλλιτέχνη νεότερο σου, δυναμικό και υγιή ο οποίος δούλευε αθόρυβα αλλά μεθοδικά ως την τελευταία του στιγμή και ο όποιος εξίσου αθόρυβα αλλά και ουσιαστικά προετοίμαζε τη νέα του έκθεση κάθε δύο ή τρία χρόνια. Είναι πολύ οδυνηρό να αποχαιρετάς έναν άνθρωπο με τον οποίον έπαιξες τένις μαζί σε περίεργα, χορταριασμένα γήπεδα ή που έτρεξες μαζί του σε παιδικές χαρές για να ψυχαγωγηθούν οι μικρές σας τότε κόρες, η Δάφνη και η Δάφνη. Τώρα, έξι μήνες μετά από τον αδόκητο θάνατο του, προσπαθώ, όχι εύκολα, να αποτιμήσω το έργο και την προσφορά του.

Το έργο του Κορνήλιου Γραμμένου μάς υποχρεώνει να ξαναδούμε τους όρους και τα όρια της μικρής -εκ των πραγμάτων- ελληνικής αβάν-γκαρντ η οποία μπορεί σχηματικά να ιδωθεί μέσα από εκείνο το άνυσμα που έχει ως αφετηρία τον Μπουζιάνη και τον Χαλεπά και φτάνει ως τον Σκλάβο, τον Ακριθάκη, τον Κανιάρη και τον Κεσσανλή. Στην συνέχεια του κειμένου θα αναφερθώ εκτενέστερα σε εκείνους τους δημιουργούς που εκπροσωπούν την πρωτοπορία της γενιάς του '80 επιχειρώντας μία πρώτη αποτίμηση.

Θα έλεγα χωρίς υπερβολή πως ο κατά πέντε χρόνια νεότερός μου Κορνήλιος Γραμμένος, ο κοσμοπολίτης αυτός καλλιτέχνης που έζησε στη Γερμανία και την Ιταλία οργανώνοντας εκεί πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις, ήταν εκείνος που εν τοις πράγμασι κι όχι θεωρητικά με μύησε στη διεθνή τέχνη. Που με απέσπασε από την ομφαλοσκόπηση μιας "εθνικής" σχολής δείχνοντας μου τον κόσμο.

Χάρη στον Κορνήλιο οργάνωσα την πρώτη "διεθνή" ομαδική μου έκθεση, την Polymorphia, στο Goethe Institut με την συνδρομή της Andrea Schelinger, το 1984. Ήμουν 30 χρόνων και ήταν 25. Λίγο μετά συμμετείχε στην ομαδική έκθεση μου "Ζωγραφική για ένα τραπέζι" με μία στρογγυλή, design κατασκευή και έπειτα στην έκθεση "Μεταίχμιον" επίσης στην Πινακοθήκη του δήμου Αθηναίων, την περίοδο 1990-91. Σε αυτήν την τελευταία συμμετείχαν ο Γιώργος Λάππας, ο Νίκος Αλεξίου, ο Δημήτρης Ντοκατζής, ο Νίκος Τζιώτης, ο Αντώνης Μιχαηλίδης, η Αιμιλία Παπαφιλίππου, ο Μίλτος Μανέτας κ.α

Τελευταία μεγάλη μας στην εργασία ήταν στην ομαδική έκθεση "Πάθη" που οργανώσαμε τη μεγάλη Τετάρτη του 1994 σε κάποιες εγκαταλειμμένες αποθήκες και δύο βαγόνια του σταθμού Λαρίσης. Όπως βλέπετε και από τη φωτογραφία συμμετείχαν ο Νίκος Αλεξίου, ο Νίκος Τρανός, ο Κορνήλιος Γραμμένος, η Κατερίνα Ζαχαροπούλου, ο Άγγελος Σκούρτης, ο Κώστας Καρτελιάς, η Έρση Βενετσιάνου, ο Γιάννης Μετζικώφ, ο Γιάννης Τζερμιάς και άλλοι. Νομίζω πως πρέπει να προλόγησα την έκθεση - παρέμβαση που πραγματοποίησε στο γοτθικό Palazzo Corvaja του Παλέρμο (πάλι δεν θυμάμαι ημερομηνία).

Επίσης πρέπει να είχαμε συνεργαστεί και σε άλλες ομαδικές μαζί με τον Τάκη Ζερδεβά, το Γιώργο Γυπαράκη, την Αννίτα Αργυροηλιοπούλου, τον Χρήστο Μπουρονίκο, τον Αντρέα Βούσουρα, τον Παντελή Χανδρή, τον Νίκο Χαραλαμπίδη, τον Άγγελο Παπαδημητρίου κ.ά

Του είχα, επίσης, διοργανώσει την αναδρομική έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη της Πάτρας με τα Aliens -δεν θυμάμαι πότε ακριβώς- ενώ είχαμε συνεργαστεί επί δημάρχου Καράβολα και Θάνου Μικρούτσικου όταν είχε φτιάξει το "Μολυβένιο Κύμα" στην παραλία της Πάτρας. (Το έργο αποσύρθηκε αργότερα για λόγους... υγιεινής). Ήταν η εποχή επίσης που τον είχα μετακαλέσει για μία σειρά σεμιναριακών μαθημάτων στον ΑΚΤΟ. Γιατί, μην ξεχνάμε, ο Κορνήλιος υπήρξε ένας βαθύτατος γνώστης της πλαστικής γλώσσας του μοντερνισμού την οποία ενσωμάτωνε κομψά και αβίαστα στο εντελώς ιδιαίτερο, "αρχιτεκτονικό" έργο του.

Τα τελευταία χρόνια πήγαινα συχνά στο ατελιέ του στη Νεάπολη κοντά στην Ασκληπιού και χαιρόμουνα τις ιδιαίτερες, κονστρουκτιβιστικές κατασκευές του ή τις πλαστικότατες, αφηρημένες, ζωγραφικές του συνθέσεις. Τα τελευταία χρόνια σταθερά εντυπωσιαζόμουν από τις εκθέσεις που οργάνωνε στην Έκφραση, ένα υπόδειγμα εικαστικής σκέψης και έκφρασης για όλους τους νεότερους. Νομίζω ότι η ενότητα "Σάρματα" υπήρξε η κορυφαία του. Εννοιολογικά, αισθητικά, κατασκευαστικά. (Περισσότερα για όλα αυτά σε δύο τόμους από τη δεκάτομη σειρά Ελληνομουσείον). Τέλος, έχω πάντα μαζί μου και θα έχω -είτε στην Αθήνα είτε την Τήνο- σαν φυλαχτά δύο ευφάνταστα Aliens από τα κουτιά Bacardi κι έναν πίνακα του 1985. Έγραφε στις “Αναγνώσεις” (14.4.21) ο Κώστας Χριστόπουλος αναλύοντας και το έργο αλλά και την προσωπική σχέση που είχε ο ίδιος με τον τόσο πρόωρα χαμένο καλλιτέχνη:

"...Μεθοδικός και εργατικός, αδιάλειπτα εφευρετικός, αφοσιωμένος στην ανάδειξη του παράδοξου και της ποιητικής που κρύβεται στο ελάχιστο και στην κάθε στιγμή, στο κάθε αντικείμενο και στην οποιαδήποτε ιδιότητα της ύλης, καλλιέργησε και υπηρέτησε ένα καλλιτεχνικό ιδίωμα διαμορφωμένο μέσα από τη μακρά μελέτη του στις πλαστικές διατυπώσεις του μοντερνισμού και των κινημάτων της ‘ιστορικής’ πρωτοπορίας. Όχι βέβαια με τη μεθοδολογία των ιστορικών της τέχνης, αλλά με το βλέμμα του χειρώνακτα που ψάχνει εναγωνίως να αποκαλύψει ένα μυστικό, το ξεκλείδωμα ενός προβλήματος που όλες και όλοι ως εικαστικοί το είχαμε ενδεχομένως κάπου εντοπίσει αλλά, για κάποιον όχι και τόσο αδιευκρίνιστο λόγο, ουδέποτε επιχειρήσαμε να το λύσουμε, ίσως ούτε καν να το ονομάσουμε..."

Αγαπημένε μου Κορνήλιε, εσύ μαζί με τον Δημήτρη Ντοκατζή και τον Νίκο Αλεξίου, υπήρξες μία ολόκληρη εποχή και ασφαλώς έγραψες μία πολύ σημαντική σελίδα στην ιστορία και της γενιάς σου και της εγχώριας αβανγκάρντ. Είναι πραγματικά κρίμα που έργα σου δεν εκτίθενται στο ΕΜΣΤ, που έργα σου δεν εκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη που έργα σου δεν έδειξαν το μουσείο Μπενάκη ή οι πολυπράγμονες, ιδιωτικοί φορείς που τόσο πληθωρικά δραστηριοποιούνται στη χώρα μας εκπροσωπώντας τη σύγχρονη τέχνη. Τέλος είναι κρίμα που δεν δίδαξες σε κάποια από τις σχολές μας των καλών τεχνών παρότι το ήθελες πολύ και το άξιζες... Ένα πάντως είναι σίγουρο: Πως το έργο σου, συνύπαρξη αλλά και υπέρβαση της (παραδοσιακής) ζωγραφικής και της (παραδοσιακής) γλυπτικής, μελέτη χώρου και εφαρμογή του πιο στοχαστικού-ποιητικού design, έργο κομψό και πνευματώδες, χειροποίητο αλλά και άκρως φιλοσοφημένο -χωρίς όμως το "άγχος" της στράτευσης οποιουδήποτε είδους- μένει και θα παραμένει τόσο στη μνήμη μας όσο και στην ιστορία της σύγχρονης, ελληνικής τέχνης.

ΥΓ. Και κάτι που λέγαμε συχνά με τον Κορνήλιο: "Περισσότερο κι από τους καλλιτέχνες τους ίδιους, αγαπάμε τους κατά φαντασίαν. Ή, τους αποτυχημένους όχι από ματαιοδοξία αλλά από καθ' υπερβολήν πάθος. Επειδή είναι οι πιο ευάλωτοι. Αλλά και αυτοί που τυχαίνει να βρίσκονται πιο κοντά στο θαύμα".

*Ο Μάνος Στεφανίδης είναι ιστορικός τέχνης