Ζωές γυναικών

Ρένα Παπασπύρου, Μεγενθυμένα ίχνη των δακτύλων μου, 1975 - 6, μελάνι, προβολή σε σελίδα εφημερίδας 

Της Μάγιας Στάγκαλη*

BERNARDINE EVARISTO, Γυναίκα, Κορίτσι, Άλλο, Μετάφραση - Εισαγωγή Ρένα Χατχούτ, Εκδόσεις GUTENBERG – ALDINA, σελ. 639

Ain't I A Woman?

Sojourner Truth,

Ομιλία στο Οχάιο, 1851

H Bernardine Evaristo, η πρώτη μαύρη γυναίκα που πήρε το βραβείο Booker (2019), γεννήθηκε στο Έλθαμ, στο νοτιοανατολικό Λονδίνο το 1959. Η μητέρα της ήταν αγγλίδα και ο πατέρας της νιγηριανός. Βραβεύτηκε από κοινού με την Margaret Atwood.

Το Κορίτσι, Γυναίκα, Άλλο, για το οποίο διακρίθηκε, είναι ένα σπονδυλωτό, πολυφωνικό μυθιστόρημα πέντε κεφαλαίων, τα οποία υποδιαιρούνται στις ιστορίες δώδεκα γυναικών της αφρικανικής διασποράς από το 1895 έως σήμερα. Χωρίς να υπάρχει κύριο πρόσωπο, μέσα από την αντίληψη του οποίου να παρουσιάζεται η αντικειμενική πραγματικότητα του κειμένου, παρακολουθούμε σε κάθε υποκεφάλαιο τη ζωή δώδεκα γυναικών σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, με την κάθε γυναίκα να αποτελεί το συνειδησιακό κέντρο της ιστορίας της. Τα κείμενα συνδέονται χαλαρά μεταξύ τους με το κύριο πρόσωπο μιας ιστορίας να εμφανίζεται ως δευτερεύον σε μια άλλη, μέχρι την απρόβλεπτη σύνδεση στην κορύφωση του τέλους.

Το βιβλίο αρχίζει με την Άμα η οποία κινείται, από τα νεανικά της χρόνια, μαχητικά στο χώρο του θεάτρου. Είναι μια μαύρη λεσβία φεμινίστρια που αυτοσαρκάζεται για την ιδεολογική ακαμψία των νεανικών της χρόνων, και σήμερα, σε ηλικία πενήντα ετών, ανησυχεί μήπως η νέα της παράσταση χαρακτηρισθεί mainstream και η ίδια ως συμβιβασμένη. Ομολογεί ότι εδώ και αρκετό καιρό πια αναζητά την έξοδο από το περιθώριο και την αναγνώριση από το κοινωνικό σώμα που πολεμούσε στο παρελθόν. Η κόρη της την κατηγορεί για ντεμοντέ φεμινισμό, και ενοχλείται από τη συχνή αλλαγή των ερωτικών συντρόφων της.

Μέσω της Ντόμινικ, αδελφικής φίλης της Άμα, η Evaristo εξετάζει απομυθοποιητικά την κακοποίηση σε ερωτικές σχέσεις μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου, και την αναπαραγωγή του πατριαρχικού μοντέλου σε ακραία μορφή από γυναίκες που αυτοπροσδιόριζονται ως φεμινίστριες.

Πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο περιγράφει τη ζωή γυναικών που δούλεψαν σκληρά και υπέστησαν αφενός τον ρατσισμό στο τέλος του 19ου αιώνα και αφετέρου τον αυτονόητο ανδρικό αυταρχισμό κατά τα άλλα καλών συζύγων ή εγκαταλείφθηκαν μόνες τους με μικρά παιδιά.

Η συγγραφέας χρησιμοποιεί το δημιουργικό της απόθεμα σύμφωνα με τις απαιτήσεις ενός best seller. Το βιβλίο έχει το προσιτό ύφος που χρειάζεται προκειμένου να γίνει ορατό στο ευρύ κοινό το φυλετικό αλλά και το έμφυλο ζήτημα στις πιο “δύσκολες πτυχές του”, αυτές της σεξουαλικότητας που απομακρύνεται από τις κυρίαρχες νόρμες της ετεροφυλοφιλικής ηγεμονίας. Η πολυφωνία του κειμένου καθιστά οικείους, “δύσκολους” χαρακτήρες που αυτόπροσδιορίζονται με ανοίκειους - κοινωνικά - τρόπους ως προς την ταυτότητα φύλου συμπεριλαμβανομένης και της απροσδιοριστίας φύλου.

Πρόκειται για ένα πολυεπίπεδο κείμενο, που εξετάζει τον σύνθετο χαρακτήρα των σχέσεων εξουσίας, τις διαφορετικές μορφές κακοποίησης, την κοινωνική κινητικότητα, το ευρύ πεδίο της σεξουαλικότητας πέραν των στερεοτύπων για τους gay και τους straight και φυσικά τον ρατσισμό.

Αξίζει να σημειωθεί το σκωπτικό, κριτικό βλέμμα της Evaristo –από την οπτική της προοδευτικής συνείδησης– στις κοινωνικές ομάδες και στα κινήματα συμπεριλαμβανομένου του φεμινιστικού καθώς και στις άκαμπτες μορφές που παίρνει μερικές φορές η πολιτική ορθότητα. Σε αυτό το πολυπρόσωπο κείμενο η συγγραφέας διερευνά εκφάνσεις της γυναικείας συνθήκης που υπολείπονται κοινωνικά του αναγνωρισμένου μοντέλου της λευκής ετεροφυλόφιλης γυναίκας. Εκφάνσεις που είχαν αγνοηθεί ή απορριφθεί ακόμη και στο εσωτερικό του γυναικείου κινήματος έως την εμφάνιση της μαύρης φεμινιστικής θεωρίας και του διαθεματικού φεμινισμού.

Η συγγραφέας κατανοεί τη ζωή ως μια διαρκή διαδικασία. Αντιλαμβάνεται όλο το φάσμα της ύπαρξης με όρους γίγνεσθαι και παρατηρεί την κατασκευή και την ανακατασκευή της ταξικής, της έμφυλης και της φυλετικής ταυτότητας καθώς και τη μεταξύ τους διασύνδεση. Αμφισβητεί το φύλο ως μια αυταπόδεικτη κατάσταση που ορίζει κάποια “ορθή σεξουαλικότητα”. Μέσα από την καθημερινότητα των δώδεκα χαρακτήρων της αποδομεί τα δοσμένα, ως «φυσικά» και αυτονόητα, κοινωνικά μοντέλα και πραγματεύεται τόσο την ταυτότητα φύλου όσο και την φυλετική ταυτότητα σε συνάρτηση με την τάξη. Παρόλα αυτά (μέσω ενός χαρακτήρα από τον οποίο η συγγραφέας, σε αυτή την περίπτωση, δεν φαίνεται να κρατάει απόσταση) αντιφάσκει όταν επικαλείται, ως υπεράσπιση της διαφορετικότητας, τον «αληθινό εαυτό» και παραπέμπει σε ουσιοκρατικές αντιλήψεις.

Το κείμενο της, αν και δεν έχει σημεία στίξης, διαβάζεται πολύ εύκολα, καθώς η συγγραφέας διατηρεί έναν τρόπο γραφής με σαφή και διακριτά νοήματα σε καθημερινή γλώσσα με στοιχεία λυρισμού. Σε αυτή τη γλώσσα διαρκούς ροής που ξετυλίγει ιστορίες ανθρώπων με απροσδόκητο τρόπο μέσα στο χρόνο, αποτυπώνεται ένας από τους κεντρικούς άξονες του κειμένου που είναι η διαρκής, απρόβλεπτης κατεύθυνσης, ροή της ζωής.

*Η Μάγια Στάγκαλη εργάζεται στην Αυγή