Υγεία: η νέα Θεά

Της Βέρας Παύλου*

ΜΠΙΟΥΝΓΚ-ΤΣΟΥΛ ΧΑΝ, Η κοινωνία της κόπωσης, μετάφραση Ανδρέας Κράουζε, εκδόσεις Opera, σελ. 112

Σ' ένα πολύ μυστηριώδες αφήγημά του ο Kafka επιχειρεί να επανερμηνεύσει τον μύθο του Προμηθέα. Η πρώτη του απόπειρα καταγράφεται στο εξής απόσπασμα: "Οι θεοί κουράστηκαν, οι αετοί κουράστηκαν, η πληγή κουρασμένη επουλώθηκε". Θα επανερμήνευα διαφορετικά αυτόν το μύθο και θα διασκεύαζα σε μια σκηνή που παίζεται μέσα στο ίδιο το σημερινό υποκείμενο της "επίδοσης", βίαιο απέναντι στον εαυτό του και σε πόλεμο με τον εαυτό του. Ως γνωστόν ο Προμηθέας δίνοντας στους ανθρώπους τη φωτιά, τους έδωσε και την εργασία. Σήμερα το υποκείμενο της "επίδοσης" νομίζει ότι είναι ελεύθερο αλλά στην πραγματικότητα είναι αλυσοδεμένο σαν τον Προμηθέα. 'Eνας αητός κατασπαράζει το συκώτι του που μετά αναπλάθεται. Αν θεωρήσουμε ότι αυτός ο αετός είναι το alter ego του, τότε η σχέση μεταξύ Προμηθέα και αετού δεν μπορεί να είναι παρά σχέση αυτοεκμετάλλευσης. Λέγεται ότι ο πόνος στο συκώτι, το οποίο από μόνο του δεν αισθάνεται πόνο, είναι κόπωση. Ο Προμηθέας, υποκείμενο που εκμεταλλεύεται τον εαυτό του, έχει καταληφθεί από μεγάλη κόπωση.

O Byung-Chul Han, Κορεάτης, διδάσκων φιλοσοφίας, καθίσταται επίκαιρος στη σύγχυση που έχει γεννήσει η νέα κατάσταση της ανθρωπότητας. Η προβληματική του βασίζεται σε δύο πυλώνες. Ο πρώτος, φιλοσοφικός, αφορά το δίπολο αρνητικότητα-θετικότητα με τη δεύτερη να κυριαρχεί της πρώτης στη νεωτερικότητα. Ο δεύτερος, ψυχαναλυτικός, αφορά εαυτό και Άλλο. Ο Άλλος καταργείται στην εποχή μας, υπό το βάρος της φαντασιακής πίεσης που ασκεί. Εκλείπει η συμβολική σχέση αμοιβαίου σεβασμού, υπακοής όχι κυριαρχίας. Οι δύο πυλώνες αλληλοδιαπλέκονται. Η κατάργηση του Άλλου, η «άρνηση» της αρνητικότητας που φέρει η ετερότητα, με την έννοια του απείρου του Λεβινάς, στρέφει το υποκείμενο στην αναζήτηση της θετικότητας, της επιτυχίας: Το υποκείμενο της επίδοσης της ύστερης νεωτερικότητας δεν υποτάσσεται σε κανένα, δεν έχει το χαρακτήρα του υπόκεισθαι (sujet à, subject to). Από την κοινωνία της υπακοής περνάμε σε εκείνη της αυτοαναφορικότητας. Μέσα από την προβολή στο ιδεώδες Εγώ (moi ideal),της απίσχνασης του Υπερεγώ ως εσωτερίκευση του Άλλου, ο καθένας γίνεται εργοδότης του εαυτού του.

Οι ψυχικές ασθένειες, όπως το Burn-out και η κατάθλιψη, πρωτεύουσες ασθένειες του 21ου αιώνα, εμφανίζουν όλες τους χαρακτηριστικά αυτοεπιθετικότητας. Να προσθέσουμε την έκρηξη των αυτοάνοσων νοσημάτων ως απουσία διαμεσολάβησης του ‘Αλλου. Το σώμα στρέφεται σε αυτοκαταστροφικές λύσεις. Ο συγγραφέας επικαλείται τη «νευρωνική» εποχή. Οι ασθένειες αυτές δεν είναι μολύνσεις αλλά εμφράγματα. Εξαιρετική μεταφορά που ομιλεί την αύξηση των πραγματικών εμφραγμάτων. Το σώμα έχει πλεονάζουσα θετικότητα που επιστρέφει στο όμοιο, κάτι φράζει. Αντίθετα, η ανοσολογική «ιική» οπτική, ο λόγος για εμβόλια, ανοσία, αντισώματα, έχει να κάνει με τον εισβολέα, τον Ξένο. Ας ακούσουμε την εποχή της πανδημίας ως σύμπτωμα. Προσπάθεια επαναφοράς του Άλλου μέσω του σώματος…

Αναφέρεται στον Giorgio Agamben, για να επισημάνει την διαφοροποίησή του. Η σημερινή βία δεν πηγάζει από τον ανταγωνισμό της διαφωνίας –της αρνητικότητας– όπου η γυμνή ζωή επιβάλλεται στον Homo sacer από την κυρίαρχη εξουσία. Επικρατεί ο κομφορμισμός της συναίνεσης καθώς οι homines sacri αποδέχονται την επίδοση, την επιτυχία, την εξάντληση, ενοικώντας την απόλυτη ομαλότητα που είναι κατάσταση θετικότητας. Έχουν την ψευδαίσθηση ότι είναι ελεύθεροι ενώ υπόκεινται σε εξαναγκασμό από τον ίδιο τους τον εαυτό. Η βία της συναίνεσης. Εξάλλου, η αρνητικότητα του να-μην (nicht-zu) είναι χαρακτηριστικό του αναστοχασμού, το κενό, απελευθερωτικό από κάθε πιεστικό Κάτι.

Στη διάρκεια της πανδημίας η κοινωνία υιοθέτησε άκριτα τα μέτρα υπό το «κράτος» της θετικότητας. Έκλειψη του Άλλου στον οποίο αντιπαρατίθεσαι ή συνομιλείς. Η Βιοπολιτική θεοποιεί την επιβίωση και χρησιμοποιεί την υγεία ως απόλυτο μέγεθος, με κυτταρικό πρόσημο, δίχως υπαρξιακή συλλογική διάσταση. Ο καθείς καλείται να διαμορφώσει προσωπική άποψη, να επωμιστεί την ατομική ευθύνη ως θέσφατο. Η αρνητικότητα της διαφωνίας και η συλλογική διαβούλευση απωθούνται.

Η μανία με την υγεία δημιουργείται όταν η ζωή γίνεται γυμνή σαν ένα κέρμα που έχει αδειάσει από κάθε αφηγηματικό περιεχόμενο, αξία. Η υγεία είναι η νέα θεά. Γι αυτό και η γυμνή ζωή είναι ιερή. Πριν η κόπωση στο συκώτι γίνει καρκίνωμα, επείγει η αποτίναξη της βιολογικοποίησης του σώματος. Η επανασύνδεση με τον Άλλο, η νοηματοδότηση της ζωής, η ύφανση του κοινωνικού δεσμού, μπορούν να αποσπάσουν τα πάσχοντα υποκείμενα της νεοφιλελεύθερης ατομικότητας από τη σκλαβιά του εαυτού τους.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια

Κωστής Χατζημιχάλης, Πλατεία Rosio, Λισαβόνα, από ψηλά