Πολλαπλές αστικότητες της Μεσογείου

Της Ευαγγελίας Χατζηκωνσταντίνου*

ΚΩΣΤΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ, σκιτσάροντας αστικότητες στη Μεσόγειο, εκδόσεις νήσος, σελ. 206

Να πω καταρχάς ότι ευχαριστήθηκα πολύ διαβάζοντας αυτό το βιβλίο, μπήκα στον κόσμο του, ταξίδεψα και χάρηκα την ομορφιά του. Κοιτάζοντάς το εκ των υστέρων, πιστεύω πως ο Κωστής Χατζημιχάλης ήταν, με κάποιο τρόπο, αναγκασμένος να το γράψει. Με αυτό συνθέτει στην πράξη το ενδιαφέρον του για τη Νότια Ευρώπη και τη συστηματική δουλειά που έχει κάνει πάνω στα θέματα της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, με το εγχείρημα ανανέωσης της μελέτης του χώρου στην Ελλάδα που επιχείρησε μαζί με τη συντακτική ομάδα των Γεωγραφιών.

Κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με την προσέγγιση:

-Ο Χατζημιχάλης, όπως και ο Braudel, δεν ισχυρίζεται ότι δεν διάβασε τους μεγάλους οικονομολόγους. Απλά, όπως και αυτός, προτιμά την παρατήρηση της πραγματικής ζωής. Η επιλογή αυτή είναι σαφής στο βιβλίο, που εστιάζει στο πώς επιτελείται η σχέση των ανθρώπων με το χώρο, η αστικότητα στη Μεσόγειο. Μέσα από τις μικροιστορίες τόπων, περιγράφει έναν κόσμο πόλεων, σχέσεων και υλικοτήτων που έχει διαμορφωθεί μέσα από θαλάσσιες οδούς και ευρύτερα τραπεζικά και κοινωνικά δίκτυα. Με τα σκίτσα και τις ιστορίες του βιβλίου δεν αμφισβητεί πως οι τόποι έχουν μοναδικά αυθεντικά χαρακτηριστικά, που προκύπτουν κατά κάποιον τρόπο από το ίδιο το εσωτερικό τους. Κάθε άλλο. Ξεκινώντας από τις τοπικές ιδιαιτερότητες, μας δείχνει πως οι αστικότητες της Μεσογείου δεν θα μπορούσαν να είναι αυτό που είναι χωρίς επιρροές από αλλού.

-Οι αστικότητες που περιγράφει συνυπάρχουν. Η κατανόηση της πολλαπλότητας του χώρου δεν είναι χωρίς σημασία. Χωρίς τον χώρο δεν υπάρχει πολλαπλότητα, όπως έχει δείξει η Doreen Massey. Ακολουθώντας αυτό το νήμα σκέψης, αλλάζει και την αντίληψή μας για το χρόνο. Μοιάζει απλό, αλλά είναι θεμελιώδες. Η Ελλάδα, όπως και η ευρύτερη ανατολική Μεσόγειος, ποτέ δεν ήταν μόνο μια οθωμανική επαρχία. Λόγω της γεωγραφικής της θέσης, της σύνθεσης του πληθυσμού και των δραστηριοτήτων, ήταν πάντα ανοιχτή σε επιρροές. Η διαπίστωση αυτή μπορεί να επεκταθεί και για το σύνολο του μεσογειακού χώρου, και δεν συνοδεύεται από κάποιας μορφής γεωγραφικό ντετερμινισμό. Όπως περιγράφει ο Αντώνης Λιάκος, το περιβάλλον που επηρέασε τις εξελίξεις στην Ελλάδα ήταν γεωγραφικά μεταβαλλόμενο. Υπάρχουν στιγμές που μοιάζει να ανήκει περισσότερο στη Μεσόγειο, τουρισμός, μεταπολίτευση, εκδημοκρατισμός της Νότιας Ευρώπης και κρίση, άλλες στη βαλκανική ή την παγκόσμια ιστορία. Το βιβλίο επικεντρώνει στην απόλαυση της αστικότητας και είναι όντως απολαυστικό. Θεωρητικά, εντάσσεται στις σύγχρονες ερμηνευτικές και βιωματικές προσεγγίσεις της μελέτης του χώρου και της κοινωνικής αλλαγής. Στην πράξη, πρόκειται για μια νηφάλια θεώρηση, που ενώ βασίζεται στην παρατήρηση και τη βαθιά γνώση της θεωρίας αποφεύγει το διδακτισμό και τις διχοτομίες. Οι εξομολογήσεις στο βιβλίο ρέουν. Ο λόγος ξεκινάει από μια παρατήρηση ή μια περιγραφή και περνά αβίαστα στην επόμενη, συνδέοντας το παρόν με το παρελθόν, ανασυνθέτοντας με τον τρόπο αυτό την αστική εμπειρία. Μια καταγραφή που, ενώ βασίζεται στη βιωματική σχέση του συγγραφέα με τους χώρους που μεγάλωσε και έζησε, καταφέρνει να ενσωματώσει την εμπειρία της κοινής ζωής και να δημιουργήσει στον αναγνώστη το αίσθημα της οικειότητας και της συμμετοχής. Εγώ που γεννήθηκα σε μια μικρή πόλη της βόρειας Ελλάδας, διαβάζοντας για το καφενείο του Βιλαντώνη στη Νάξο και το ζαχαροπλαστείο του Ζαβορίτη στο Σύνταγμα, θυμήθηκα το παλιό ζαχαροπλαστείο Ολύμπιον στο κέντρο της Φλώρινας, με την εξαιρετική κρεμ ρουαγιάλ, καθώς και το ιστορικό, ανδροκρατούμενο καφενείο Διεθνές.

-Ο λόγος που ρέει συνδυάζεται στο βιβλίο μοναδικά με τα σκίτσα. Μαζί με το γραπτό κείμενο συγκροτούν ένα είδος καταγραφής, ένα logbook που θυμίζει τα ημερολόγια των ανθρωπολόγων. Όπως γράφτηκε και σε μια βιβλιοκριτική, είναι εντυπωσιακό το τι μπορεί να πει ένα σκίτσο. Τα σκίτσα του βιβλίου αποτελούν μια προσέγγιση υπό διαμόρφωση. Αναδεικνύουν τα θέματα που απασχολούν σταθερά τον συγγραφέα, τα οποία επιχειρεί να κατανοήσει με διαδοχικές προσεγγίσεις, μας προσανατολίζουν, μας εξοικειώνουν με τις πολλαπλές κλίμακες του χώρου, συχνά συνοδεύονται με ένα σκιτσάκι-κλειδί, που δείχνει την οργάνωση της ευρύτερης περιοχής και με μικρές τομές και λεπτομέρειες που αποτελούν μια σπουδή πάνω στο υλικό, την κλίμακα και τη δομή του χώρου. Οι λεπτομέρειες εδώ έχουν σημασία και ο Χατζημιχάλης τις αναδεικνύει με φροντίδα και επιμέλεια. Όπως στο σκίτσο με το ψαράδικο στο Παλέρμο, όπου, μαζί με τα είδη των ψαριών, τις ονομασίες τους και τη χωροθέτησή τους στον πάγκο, επισημαίνεται η θέση της ζυγαριάς, οι χαρτοσακούλες, σημειώσεις για την ισοτιμία με τις ιταλικές λίρες, αλλά και η σχάρα, η υποδομή που είχε το ψαράδικο για τα νερά.

Το βιβλίο οργανώνεται σε 8 ενότητες. Δρόμοι και αγορές. Πλατείες και πλατώματα. Πέτρινα κτίσματα. Πόλεις και χωριά. Νησιά. Καφενεία, ζαχαροπλαστεία, ταβερνάκια. Κατασκευασμένη ύπαιθρος. Στην τελευταία ενότητα, με τίτλο «Τα επέκεινα της αστικότητας», η έμφαση μεταφέρεται στη συγκυρία της πανδημίας και του υγειονομικού κινδύνου, μέσα στην οποία ολοκληρώθηκε το βιβλίο. Στην ενότητα αυτή μπαίνουν ερωτήματα για το μέλλον της μεσογειακής αστικότητας.

Στο βιβλίο δεν αναλύεται η μαζική μεταπολεμική ανοικοδόμηση και το αποτέλεσμα που είχε στη μορφή και την οργάνωση των παλαιότερων οικισμών. Και δεν γίνεται κάποια αναφορά στο κείμενο ή σε κάποιο σκίτσο στο (μικρο)-αστικοποιημένο πλήθος της δεκαετίας του ’60, «στην πολιτικά ηττημένη αλλά παράδοξα δημιουργική λαϊκότητα», που θα μετασχηματίσει από την περίοδο της ανασυγκρότησης τις ελληνικές και όχι μόνο πόλεις. Η μαζική κοινωνική άνοδος του ’70 και ’80 και ο ευδαιμονισμός της δεκαετίας του ’90 αναδύονται έμμεσα, κυρίως μέσα από τα σχόλια για την άνοδο του μαζικού τουρισμού.

Η διαπίστωση αυτή μου δημιούργησε ερωτήματα. Γιατί δεν υπάρχουν αναφορές στις μεγαλουπόλεις του ευρωπαϊκού Νότου, στις συνοικίες και τις επεκτάσεις των πόλεων που έγιναν με τις αρχές του μοντερνισμού; Γνωρίζοντας μάλιστα τη δουλειά που έχει κάνει ο συγγραφέας πάνω στις ιδιαιτερότητες ανάπτυξης της νότιας Ευρώπης και σε θέματα όπως η άτυπη οικονομία, οι μικρές δικτυωμένες επιχειρήσεις με την εργασία των γυναικών, η πολυσθένεια και η σύνθεση του εισοδήματος μέσω πολλαπλών δραστηριοτήτων. Μια εξήγηση που θα μπορούσε να δώσει κανείς είναι πως η μαζική μεταπολεμική ανοικοδόμηση στην νότια Ευρώπη συνδέεται εδώ με τη σταδιακή άνοδο του οικονομικού ατομισμού, ο οποίος, όπως έχει αναδειχθεί σε σύγχρονες κοινωνικές μελέτες, λειτουργεί ως θετικός υποδοχέας των σύγχρονων μορφών εξατομίκευσης. Μεταφέροντας την έμφαση στη μακρά διάρκεια και τα πολλαπλά κοινωνικά και πολιτισμικά στρώματα που έχουν υπάρξει στις μεσογειακές πόλεις, ο Χατζημιχάλης θέλει να αναδείξει συνέχειες και πρακτικές, που αν και έρχονται από παλιά διαμορφώνουν τις πόλεις σε σημαντικό βαθμό μέχρι και σήμερα.

Ακολουθώντας την προτροπή του Χατζημιχάλη, διάβασα το βιβλίο χωρίς ενοχές, αποφεύγοντας «το λάθος που έκανε η δογματική αριστερά την περίοδο του 1970-1980», να απορρίπτει οτιδήποτε έχει παραχθεί εξαιτίας του τρόπου παραγωγής του, και ανεξάρτητα από την ποιότητά του. Άλλωστε η αστικότητα, όπως και η υλικότητα, πέρα από ενσωματωμένο μόχθο εμπεριέχει ομορφιά, ποιότητα και απόλαυση, η οποία αυξάνεται σημαντικά όταν διαμορφώνεται και επιτελείται συλλογικά.

*Η Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου είναι δρ αρχιτέκτων ΕΜΠ

Κωστής Χατζημιχάλης, Alberobelo, Italy