Η Βιρτζίνια Γουλφ και ο «άγγελος»

Της Κωστούλας Μάκη*

ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΓΟΥΛΦ, Γυναικεία επαγγέλματα. Σκοτώνοντας τον άγγελο του σπιτιού, μετάφραση-επίμετρο: Λαμπριάνα Οικονόμου, εκδόσεις Κοβάλτιο, σελ. 31

«Υπάρχει μεγάλο εύρος βασανιστηρίων∙ τα περισσότερα περνούν απαρατήρητα»

(Από το επίμετρο της Λαμπριάνας Οικονόμου, σ. 25)

Ογδόντα χρόνια μετά τον αφανισμό της, η παρουσία της Βιρτζίνια Γουλφ συνεχίζει να είναι οξύτατα επίκαιρη στο έμφυλο πεδίο, με μελέτες για το έργο της, μεταφράσεις και συνομιλίες άλλων συγγραφέων με τα κείμενά της. Πέρα από τη νεοτερικότητα των γραπτών της, παραμένει καταλυτική η διαπίστωση ότι, αν και πολλά έχουν αλλάξει ως προς τις χειραφετητικές διεκδικήσεις στα έμφυλα ζητήματα, η ουσιοκρατία των φύλων με όλες τις κοινωνικές της συνέπειες παραμένει σε πολλά επίπεδα ακλόνητη. Διαπίστωση που είναι ορατή και στις κατασκευές έμφυλης ταυτότητας στον ηθικό μιντιακό πανικό του #metoo, όπου οι άνισες έμφυλες σχέσεις εξουσίας στη σεξουαλικότητα ενίοτε περιορίζονται σε καταγγελτικούς ηθικούς λόγους. Οι λόγοι αυτοί συχνά καταλήγουν στη θυματοποίηση των γυναικών και στους θύτες άντρες, παραγνωρίζοντας την πολιτική συνθετότητα της έμφυλης βίας. Στις αοριστολογικές αυτές περιγραφές η Γουλφ επέμενε να αναφέρει: «Τι σημαίνει όμως αυτό το ο εαυτός της; Θέλω να πω, τι είναι γυναίκα; Ειλικρινά, δεν ξέρω. Ούτε εσείς ξέρετε, έτσι πιστεύω» (σ. 13-14).

Η Γουλφ εξακολουθητικά θίγει ζητήματα πολιτικής αυτονομίας, επιμένοντας να μιλά για τη σημασία του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου (Ένα δικό της δωμάτιο), αλλά και για τη ματαιότητα της αναπαραγωγής του αοριστολογικού διαχωρισμού γυναικών-αντρών. Στο δοκίμιο του βιβλίου, που στηρίζεται σε μια ομιλία της του 1931, η Γουλφ απαντά βιτριολικά στην πρόσκληση της Εθνικής Εταιρείας για τη Γυναικεία Απασχόληση να μιλήσει για τη βιωμένη εμπειρία της ως γυναίκα συγγραφέας. Στοιχειοθετεί, αρχικά, ιστορικά τους αγώνες διάσημων, αλλά και λησμονημένων γυναικών που διεκδίκησαν τη συγγραφική τους ταυτότητα, εντάσσοντας τον εαυτό της σε αυτούς και επισημαίνοντας με σαρκασμό ότι η παγίωση της γραφής όλων αυτών οφείλεται στη χαμηλή τιμή του χαρτιού. Για να συνεχίσει, φέρνοντας στο προσκήνιο «τον Άγγελο του Σπιτιού», τίτλο ποιήματος του Κόβεντρι Πάτμορ, που στοιχειώνει τη γυναικεία εμπειρία. Ο Άγγελος αυτός διακατέχεται από όλες τις ηγεμονικές κατασκευές της θηλυκότητας: «Βαθιά συμπονετική̇∙ εξαιρετικά συμπαθητική∙ απόλυτα ανιδιοτελής. Διέπρεπε στη θυσία του οικογενειακού βίου. Θυσιαζόταν καθημερινά […] η συγκρότησή της δεν της επέτρεπε να έχει δική της γνώμη ή δικές της επιθυμίες. Αυτονόητο πως προπάντων ήταν αγνή» (σ. 12). Και απαραιτήτως όμορφη, ας προστεθεί, αφού, όπως η Γουλφ σημειώνει «για να πετύχουν τους σκοπούς τους οι γυναίκες πρέπει να σαγηνεύουν, να συμβιβάζουν» (σ. 13).

Εμφατικά, η Γουλφ υπενθυμίζει την αναγκαιότητα εξόντωσης αυτού του Αγγέλου, αναγνωρίζοντας παράλληλα τη δυσκολία του εγχειρήματος: «ποιο δύσκολα σκοτώνεις ένα φάντασμα παρά κάτι πραγματικό». Η αυτονομία στη γραφή ή την επιθυμία, χωρίς αυτήν την εξολόθρευση, δεν φαίνεται να είναι εφικτή, στη σύζευξη προσωπικού πολιτικού των έμφυλων διεκδικήσεων. Η ίδια η συγγραφέας αναγνωρίζει την ήττα της ως προς το να πει την αλήθεια για τις σαρκικές της εμπειρίες, καθώς η πραγματικότητα συνομιλεί με το φαντασιακό. Υπογραμμίζει, επίσης, ότι ως προς τη διεκδίκηση του πραγματικού σε όλες τις εκφάνσεις της υλικότητάς του «τα εμπόδια που ορθώνονται […] –μολονότι δύσκολα να προσδιοριστούν– παραμένουν ανυπέρβλητα» γιατί τελικά «παραμονεύουν ένα σωρό φαντάσματα κι εμπόδια» (σ. 17). Καταληκτικά, η Γουλφ θίγει την επιτακτική ανάγκη εκφοράς τους. «Το να συζητάμε γι’ αυτά και να τα προσδιορίζουμε έχει μεγάλη σημασία. Οι σκοποί μας δεν είναι αυτονόητοι∙ πρέπει να τίθενται διαρκώς υπό αμφισβήτηση και αναθεώρηση» (σ. 18). Επανερχόμενη στο ζήτημα του χώρου, η Γουλφ θίγει το ζήτημα των σχέσεων, αναφέροντας ότι ένα δικό σου δωμάτιο δεν είναι αρκετό. Παραμένουν ανοιχτά ερωτήματα ως προς την επίπλωσή του, το μοίρασμα με τους άλλους, καθώς και τους όρους της έμφυλης συνύπαρξης.

Στο επίμετρο, η μεταφράστρια και ποιήτρια Λαμπρίνα Οικονόμου συνεχίζει διακειμενικά τον διάλογο με τη Γουλφ και τα διλήμματα των σύγχρονων γυναικών. Στα θραύσματα- αποσπάσματα από το έργο της «Ντάμα», ανάμεσα σε διάφορες καθημερινές παρατηρήσεις της πρωταγωνίστριάς της, σχολιάζει και τη συγκαταβατική χειραγώγηση ως προς τις εκδοτικές προσπάθειες της ηρωίδας της. Καθώς ο εκδότης τη νουθετεί για το πώς πρέπει να κινηθεί συγγραφικά, αναφέρει σε μια επιστολή του: «Υ.Γ. Σε κάθε περίπτωση, αν θέλεις να βγει στο φως το μυθιστόρημά σου, δοκίμασε την αυτοέκδοση. Διαμόρφωσε το βιβλίο όπως θέλεις και μοιράσου το με τ’ αγαπημένα σου πρόσωπα. Το συνέστησα ως ιδανική λύση και στην αδερφή μου για τα Ημερολόγια της. Διακόσια αντίτυπα σε κάποιον τυπογράφο. Χάρισε και τα διακόσια» (σ. 28). «Θα συνεχίσω να γράφω χωρίς επαίνους» (σ. 29) είναι η απάντησή της.

Αναγκαία, λοιπόν, η συνεχής απόπειρα να δολοφονηθούν όλοι αυτοί οι Άγγελοι του σπιτιού, που περίτεχνα αλλάζουν πρόσωπα και ενδύματα. Διαφορετικά, η υλικότητα των επιθυμιών μπορεί να παραμείνει μόνο φαντασιακή, παραπέμποντας σε λαβυρινθώδεις εγκλεισμούς, όπως αυτοί αποτυπώθηκαν στον Εξολοθρευτή Άγγελο του Μπουνιουέλ.

*Η Κωστούλα Μάκη είναι κοινωνική ψυχολόγος

Γιώργος Τσακίρης, Χωρίς τίτλο, 1973, μικτή τεχνική σε χαρτί, 60 x 41,5 εκ.