Η μέθοδος της ειρωνείας

Μερικές επισημάνσεις, στον εξακολουθητικό διάλογο γύρω από την πανδημική συγκυρία

Άποψη της έκθεσης Omnia Caritatis του Βαγγέλη Γκόκα στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων

Του Παναγιώτη Βούζη*

Πρώτον, αυτή η κρίση θα διαιωνίζεται είτε μέσω των μεταλλάξεων του ιού είτε μέσω νέων πανδημιών είτε μεταλλασσόμενη η ίδια και περνώντας στη φάση της οικολογικής κρίσης. Πληθαίνουν ολοένα τα άρθρα σχετικά με τις προσεχείς διαδοχικές εμφανίσεις νέων ιών εξαιτίας της εισβολής του ανθρώπινου παράγοντα σε απρόσιτα μέχρι τώρα οικοσυστήματα. Επιπλέον, ο Bruno Latour, ήδη από τον Μάρτιο του 2020, σε ένα σύντομο δοκίμιο με τον αγγλικό τίτλο “Is this a Dress Rehearsal?” συνέδεσε –όπως και αρκετοί άλλοι έκτοτε– την πανδημική συγκυρία με την κλιματική αλλαγή, υποστηρίζοντας πως η πρώτη προετοιμάζει την ανθρωπότητα για να αντιμετωπίσει τη δεύτερη. Τα μέσα ενημέρωσης διαχέουν μεθοδικά το μοτίβο «από εδώ και στο εξής τα πράγματα θα είναι έτσι».

Δεύτερον, μετά τη «γλωσσολογική στροφή» και κυρίως μέσα από τις μεταστρουκτουραλιστικές προσεγγίσεις εδραιώθηκε η θεώρηση ότι η πραγματικότητα κατασκευάζεται επάνω στα θεμέλια μίας ιδεολογικής και εντοπισμένης ιστορικά γλώσσας. Τις τελευταίες δεκαετίες σημειώνεται μεγάλη αντίδραση εναντίον των μεταστρουκτουραλιστικών θέσεων και του επιστημολογικού σχετικισμού τον οποίο συνεπάγεται η εξάρτηση της όψης της πραγματικότητας από την εκάστοτε μορφή του κυρίαρχου λόγου. Όμως τα γεγονότα από τον περασμένο Μάρτιο και τον πρώτο εγκλεισμό κατέδειξαν με ποιον τρόπο μπορεί, ιδιαίτερα στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, να κατασκευαστεί μία ορισμένη εκδοχή της πραγματικότητας βασισμένη σήμερα στον λόγο της βιοπολιτικής. Επιχειρείται να παγιωθεί η άποψη πως αυτή η εκδοχή επήλθε νομοτελειακά εξαιτίας της συνεργίας της πανδημίας και προϋπαρχουσών τάσεων της ύστερης νεωτερικότητας. Ωστόσο, πρόκειται για την κατασκευή, μέσω ειδικών επιλογών και μέτρων, μίας παραλλαγής της πραγματικότητας η οποία πριμοδοτήθηκε έναντι άλλων παραλλαγών που θα προέκυπταν από διαφορετικά μέτρα και λύσεις. Τον μη νομοτελειακό της χαρακτήρα αποδεικνύει η συστηματική προσπάθεια των μέσων ενημέρωσης για τη φυσικοποίησή της. Επιφαινόμενο της κατασκευής αυτής της εκδοχής της πραγματικότητας αποτελεί η δημιουργία ενός νέου ανθρωπολογικού τύπου προσαρμοσμένου στον αυταρχισμό.

Τρίτον, στο βιβλίο Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα ο συνταγματολόγος Ξενοφών Κοντιάδης υπογραμμίζει ότι «Στην κριτική δεν είναι συνταγματικά ανεκτό να τίθενται όρια ούτε εν μέσω πανδημίας.». Από την κήρυξη όμως της πανδημικής κατάστασης και ύστερα συντελείται επίσης κάτι χειρότερο από την εφαρμογή εξωτερικών περιορισμών στην ελευθερία της έκφρασης. Αναδύεται ένα είδος κριτικού και εν γένει θεωρητικού λόγου από του οποίου τα καταστατικά στοιχεία αφαιρέθηκε η αμφισβήτηση και προστέθηκε η συμμόρφωση. Κατά συνέπεια ο χώρος της σκέψης υποβαθμίζεται. Επιπλέον, μερικές από τις επιμέρους συνέπειες είναι οι εξής: Η υπεραπλουστευτική αντιμετώπιση της Ιστορίας ως σειράς δράσεων και αντιδράσεων, περιβεβλημένων μάλιστα των δεύτερων με μία ηθική επίφαση: Στο ιστορικό πλέον γεγονός του ξεσπάσματος της πανδημίας τα κράτη και οι εταιρείες αντέδρασαν, υποτίθεται, συνασπιζόμενες προκειμένου να σώσουν την ανθρωπότητα. Η θεσμοθέτηση της αυθεντίας της επιστημονικής αντίφασης: Οι ειδικοί νομιμοποιούνται να προτείνουν τη μία το ένα και την επομένη το ακριβώς αντίθετο και να ισχύουν και τα δύο ως έγκυρα. Ο χαρακτηρισμός κάθε προσπάθειας για συνεκτική ερμηνεία των γεγονότων ως συνωμοσιολογίας με το πρόσχημα πως στη σύγχρονη κοινωνία της διακινδύνευσης η πολυπλοκότητα των παραμέτρων δεν επιτρέπει ανάλογες προσπάθειες, ενώ, από την άλλη, επιβάλλεται μία συνεκτικότατη ερμηνεία.

Τέταρτη επισήμανση: Απαλείφεται η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην απλή βιολογική επιβίωση και στα δικαιώματα και τις επιλογές οι οποίες διέκριναν τη ζωή μέχρι πρότινος στο πλαίσιο της αστικής δημοκρατίας. Την απάλειψη δρομολογεί και το σταδιακό σβήσιμο του πραγματικού ανθρώπινου προσώπου και η υποκατάστασή του από τη νομική έννοια του «φυσικού προσώπου». Για παράδειγμα, στο άρθρο της LiFO «Κινδυνεύουν οι ατομικές ελευθερίες από τον κορωνοϊό; Τρεις κορυφαίοι συνταγματολόγοι απαντούν», ο Αντώνης Μανιτάκης γράφει ότι «Η ανθρώπινη ζωή είναι η ίδια, πρώτα απ’ όλα και πάνω απ’ όλα, ελευθερία… Ζωή χωρίς πρόσωπο και πρόσωπο χωρίς ζωή για το Δίκαιο δεν υπάρχει… Ο κλινικά νεκρός εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως πρόσωπο εν ζωή». Εδώ προκύπτει η ακολουθία των όρων «ζωή» - «ελευθερία» - «πρόσωπο» - «κλινικά νεκρός», η οποία αφήνει περιθώριο για την προβολή στο κοινωνικό φαντασιακό ενός απογυμνωμένου μοντέλου της ανθρώπινης ζωής και για τη δραστική περιστολή της ελευθερίας, αφού και τη ζωή και την ελευθερία τις συνδέει με την ακραία περίπτωση του κλινικά νεκρού.

Τέλος, ας επισημανθεί ότι τα περισσότερα από τα παραπάνω θα αποφεύγονταν, εάν, από τις 11 Μαρτίου του 2020 και ύστερα, διατηρούνταν ακέραια μία βασική ικανότητα η οποία όμως άρχισε να εκλείπει: Η ικανότητα για την ειρωνική προσέγγιση των πραγμάτων. *Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ κλασικής φιλολογίας