Κατανοώντας τη Μέση Ανατολή

Του Νίκου Χριστοφή*

ΒΙΒΗ ΚΕΦΑΛΑ, Διεθνής πολιτική στη Μέση Ανατολή και ανεπίλυτες συγκρούσεις: Παλαιστίνη, Λίβανος, Συρία, Ιράκ, Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2021, σελ. 320

«Δεν είναι το τέλος, αλλά η αρχή ενός νέου κεφαλαίου», ανέφερε ο γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ για το Αφγανιστάν, μετά την απόφαση απόσυρσης αμερικανικών και νατοϊκών στρατευμάτων από τη χώρα. Ανεξαρτήτως του τι θεωρεί ο Στόλτενμπεργκ και άλλοι αξιωματούχοι ως «αρχή ενός νέου κεφαλαίου» για το Αφγανιστάν, αυτό που ακολούθησε, αν και σε κάποιο βαθμό αναμενόμενο, δείχνει πως το μέλλον της χώρας παραμένει αβέβαιο. Ήδη εκδηλώνονται έντονες αντιδράσεις από τη διεθνή κοινότητα σχετικά με την ειρηνευτική διαδικασία, αφού ήδη έχει ανοίξει το πεδίο δράσης για τους Ταλιμπάν, αλλά και για την επανεμφάνιση τρομοκρατικών χτυπημάτων από το Ισλαμικό Κράτος. Επιπλέον, αναδεικνύει με τον πιο περίτρανο τρόπο τα δεινά που έχει επιφέρει ο ιμπεριαλισμός των υπερδυνάμεων στην περιοχή της Μέσης Ανατολής εδώ και πάνω από έναν αιώνα.

Σίγουρα η περίπτωση του Αφγανιστάν δεν είναι η μοναδική, αλλά η τελευταία μιας σειράς τέτοιων περιπτώσεων, οι οποίες αποδεικνύουν πως η περιοχή της Μέσης Ανατολής έχει αποτελέσει πεδίο γεωστρατηγικής αντιπαράθεσης του δυτικού κόσμου, και συγκεκριμένα, των εκάστοτε μεγάλων δυνάμεων. Σίγουρα όμως, όπως εύστοχα παρατηρεί η συγγραφέας του παρόντος βιβλίου, Βιβή Κεφαλά, η Μέση Ανατολή εξακολουθεί να κατέχει εξέχουσα σημασία στη διεθνή πολιτική για έναν επιπρόσθετο λόγο, αυτόν της διεθνούς ασφάλειας και σταθερότητας. Επομένως, δεν μπορεί κάποιος παρά να αναρωτηθεί γιατί τότε το ΝΑΤΟ προχώρησε στην απόφαση απόσυρσης των στρατευμάτων του από το Αφγανιστάν; Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δεν είναι εύκολη, αφού το ζήτημα είναι πολύπλοκο, τόσο ιστορικά όσο και κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά.

Το βιβλίο της Βιβής Κεφαλάς δεν έρχεται να δώσει εύκολες και αβίαστες απαντήσεις. Μέσα από μια πολυδιάστατη ιστορικοπολιτική, αλλά και κοινωνικοοικονομική ανάλυση τεσσάρων περιπτώσεων (Παλαιστίνη, Λίβανος, Συρία, Ιράκ) στο ιδιαίτερο «υποσύστημα» της Μέσης Ανατολής, όπως το αναφέρει η συγγραφέας, το βιβλίο έρχεται να συμπληρώσει ένα τεράστιο κενό που παρατηρείται στην ελληνική βιβλιογραφία και να προσφέρει τόσο ένα υπόβαθρο, το οποίο θα βοηθήσει τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα την περιοχή και όλα εκείνα τα στοιχεία και τις δυναμικές που εκτυλίσσονται εδώ και σχεδόν δύο αιώνες, όσο και μια ανάλυση των πολιτικών εξελίξεων στην περιοχή, με ιδιαίτερη έμφαση στις περιπτώσεις που αναφέραμε. Πράγματι, παρά τη σημαντικότητα της περιοχής και της εγγύτητας της Ελλάδας με αυτήν, η ελληνική βιβλιογραφία υστερεί σημαντικά.

Με γνώμονα τα παραπάνω, η συγγραφέας ομαδοποιεί την εκτενή μελέτη της σε τρεις θεματικές-κεφάλαια, κάνοντας χρήση μιας εκτενούς βιβλιογραφίας. Η πρώτη αφορά τον γεωγραφικό προσδιορισμό, τα γενικά χαρακτηριστικά και τη σημασία της Μέσης Ανατολής. Η δεύτερη το διεθνές σύστημα και την επίδρασή του στις περιφερειακές ισορροπίες, ενώ η τρίτη θεματική επικεντρώνεται στις τέσσερις ανεπίλυτες συγκρούσεις, του λεγόμενου Παλαιστινιακού, του ζητήματος του Λιβάνου, του Ιράκ, και τέλος, του Συριακού.

Ήδη από την εισαγωγή της μελέτης η συγγραφέας θέτει μια σειρά σημαντικών ερευνητικών ερωτημάτων, όπως, ενδεικτικά, ποια είναι τα χαρακτηριστικά και οι ιδιαιτερότητες της Μέσης Ανατολής; Πώς επιδρούν οι παράγοντες αυτοί στη διαμόρφωση της εσωτερικής πολιτικής των κρατών της περιοχής; Αν οι αιτίες των συγκρούσεων στην περιοχή αποτελούν ίδιον των λαών της περιοχής ή της κυρίαρχης θρησκείας, δηλαδή του Ισλάμ; Αυτά, και πολλά άλλα ερωτήματα, η Βιβή Κεφαλά τα απαντάει μέσα από μια πληθώρα πηγών και την κριτική ανάλυσή τους. Ωστόσο, σε αντίθεση με πολλές μελέτες, οι οποίες είτε εντοπίζουν τις συγκρούσεις στην περιοχή καθαρά και μόνο σε εξωγενείς παράγοντες, βλέπε ιμπεριαλισμός, είτε το αντίστροφο, όπως για παράδειγμα το Ισλάμ, η συγγραφέας παρουσιάζει μια σύνθετη απάντηση, όπου εξωγενείς και εσωτερικές αιτίες και δυναμικές αλληλεπιδρούν και ως τέτοιες διαδραματίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο στις δισεπίλυτες αυτές συγκρούσεις. Και αυτό το πολύπλοκο και σύνθετο μωσαϊκό παραγόντων είναι που καθιστά τόσο δύσκολο να υπάρξει σταθερότητα στην περιοχή. Τέλος, ένα από τα εξίσου βασικά προτερήματα της εν λόγω μελέτης είναι ότι προσφέρει στον αναγνώστη τις βάσεις, το πλαίσιο, αλλά και «τροφή» για περαιτέρω σκέψη και εφαρμογή των προβληματισμών και ανάλυση της συγγραφέως σε άλλες περιπτώσεις της περιοχής, όπως το ζήτημα του Κουρδιστάν.[*]

Με τη Μέση Ανατολή πρόσφατα να βυθίζεται εκ νέου σε μια χαοτική κατάσταση ανεξέλεγκτων κρίσεων, το διεθνές σύστημα να βρίσκεται σε περίοδο μετάβασης και τους διεθνείς θεσμούς να δείχνουν πως υποχωρούν, το βιβλίο της Βιβής Κεφαλά αποτελεί ένα ισχυρό όπλο κατανόησης της υπάρχουσας πολιτικής κατάστασης και ως τέτοιο θα πρέπει να διαβαστεί, και να διδάσκεται, από όλους όσους ενδιαφέρουν οι πολιτικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή.

* Ο Νίκος Χριστοφής διδάσκει τουρκική ιστορία και πολιτική στο Shaanxi Normal University της Κίνας

[*] Με τον όρο ζήτημα του Κουρδιστάν αναφερόμαστε στη γεωγραφική περιοχή της Μέσης Ανατολής που καλύπτει μεγάλο μέρος της νοτιοανατολικής Τουρκίας, της βόρειας Συρίας, του βόρειου Ιράκ και του βορειοδυτικού Ιράν.

Γιάννης Κονταράτος, Χωρίς τίτλο, 2016-7, μολυβοχρώματα σε χαρτόνι, 70 x 70 εκ.